शुक्रवार, 29 मार्च 2024
  1. वृत्त-जगत
  2. »
  3. आज-काल
  4. »
  5. मराठी दिन
Written By वेबदुनिया|

आमची माय मराठी

डॉ. बा. ना. मुंडी

महाराष्ट्र थोर: आणिक कैसे थोर: जेणुका अर्थी आपुली थोरी असे: तेतुलाही अर्थी आणिकासी थोरी करी: थोरापासौनि महाथोर तयाते महाराष्ट्र म्हणिजे      
मराठसाहित्निर्मितीप्रारंझालसामान्यत: दहाव्यअकराव्यशतकात व प्रामुख्यानकेलमहानुभापंथीयांनी. त्यांनमराठीचउपयोसंस्कृतच्यजागकरण्याप्रारंकेला व काहकातरसंस्कृत-निष्ठांनचांगलादिला. त्यपंथाच्यविचित्र व सर्वसामान्यांच्यपूर्वापाधारणा-विचारांनधक्कदेणार्‍या, अपरिचितत्त्वज्ञानामुळत्यांनआपलपंथीतत्त्वज्ञानप्रचाराचकार्गुप्तपणे, अनेसांकेतिलिप्यातूकरावलागले. यामुळमराठमाध्यमाच्यद्वारसर्वसामान्यांपर्यंपोहोचण्याच्यत्यांच्यमूहेतूसहजबाधयेऊखंपडला. त्यांचसर्मराठसाहित्त्यपंथीयांपुरतेमर्यादिराहिले. मराठीचयथावश्यपरिचहोणमागपडले. अलिकडेसांकेतिलिप्यांच्यकडीकुलुपातूमुक्झालआणि त्यावेळीत्याचअलौकिकत्व, महत्त्लक्षाआले. चक्रधत्यपंथाचसंस्थापक. त्यांनमहाराष्ट्रासंबंधअभिमानानम्हटलज्ञाआहे.

महाराष्ट्रअसताचयोग्यतमहाराष्ट्सात्त्विक... तेथचजडचेतपदार्तेहसात्त्विक: तेअसतशारीमानसिकव्हणीचउपद्रनुपजिति: आणिदेशशारीमानसिउपद्रउपजलअसमहाराष्ट्रअसतशमे: तेथचाअन्नोदकशमे: तेथचाऔषधशमे: तेथचावारा, झाडी, पावूतेहि सात्त्विक: तेणसकउपद्रशमेती:

''महंम्हणजनिर्दोष: आणि एकदेनिर्दोहोती: परसगूनव्हेति: महाराष्ट्निदोर्ष: आणि सगुतेअसतअनाचाकरावयाचबुध्दि नुपजे: उपनलकरल्हाइजे: आपआनाचारू न करी: आणीकाकरू न दीती: महाराष्ट्धर्सिध्दि जाए: माहाराष्ट्र: महंम्हणिजथोर: तेचथोरकवणकवणअर्थअसा: ा: सात्त्विक: दुसरसुखरूप: तिसरइष्टकारक: चवथनिर्दोष: पांचवसगुण: महाराष्ट्थोर: आणिकैसथोर: जेणुकअर्थआपुलथोरअसे: तेतुलाहअर्थआणिकासथोरकरी: थोरापासौनि महाथोतयातमहाराष्ट्म्हणिजे:...''

त्याच्यानंतत्यांच्यनागदेवाचार्य, माहिंभट्ऊर्महिंद्रबाइत्यादअनेलहामोठ्यशिष्यांनसंस्कृतच्यऐवजमराठीचपुरस्काकरूआपल्यवाड्:निर्मितीसाठतिचसर्राउपयोकेलआणि चक्रधरांनसुरकेलेलपूर्परंपरअत्यंकसोशीने व निष्ठापूर्वपुढचालविली. केशोबासारख्यसंस्कृतप्रेमपंडितांनपुन: पुन: संस्कृतमध्यरचनकरण्याचतीव्रतइच्छहोई, तिलवेळीबंधघातलजाई. नागदेवाचार्यांनकेशोबासुचविले.

  नारोबा आपल्या 'ऋद्वीपुर वर्णनात' लिहितात, 'जेथची नांव तर्‍ही मराठी: परि षट्दर्शनातें दळवटी । प्रमेय धुंडाळिता सृष्टी । आथीचिना ।।' 'सह्याद्रिवर्णनात' हिरांबा म्हणते 'जेथ परा चकितु झाली।। तेथ महाराष्ट्रीचा काइसी केली। परी माझी वाचा वालमैली'.      
''नककेशवद्या: येणमाझीयस्वामीचम्हातारियसामान्परिवारनागवैकीं: परमेश्वरतरजीवाचेयसंकोचतअनेवासनअयोग्यतजाणौन‍ि काठिन्यतचुकवौत‍ि सकळासि अल्पायासब्रम्हविद्याचियाठायनिवसितायेवौनि परमात्लाभुद्यमावावहोआवम्हणौनीमहाराष्ट्रीयनिरौपिलकीा: एरव्हसर्वज्ञकादेववाणनिरोपू न लाहा: म्हणौनि केशवसंस्कृसूत्रबध्प्रकरण न करकीं:. चुकूकेशोवासांनसंस्कृपारिभाषिसंज्ञउपयोजिल्या. नागदेवांचकडसूचना, पंडिकेशवदेया: तुमचअस्मातकस्मातनेणो: चक्रधरेनिरोपिलमर्‍हाटतियाचि पुसा: केशोबासंस्कृबंद न करितीची:'', -ह्यमागीभावना, लोककल्याणाचकळकतसेमातृभाषेवरिप्रेमहस्पष्होते.

लोककल्याणाच्यउदात्हेतूनप्रेरिहोऊचक्रधरांनज्यमायमराठीचपुरस्काकेला, तिचाउपयोइतमहानुभालेखकांनीहतितक्याप्रेमोदराने, श्रध्दानिष्ठेने, आत्मविश्वासपूर्वकरावयाआश्चर्कसले? दामोदपंडिआपल्या 'वच्छहरण' काव्याचप्रारंकरतांनम्हणतात, 'नागरबोलीस्छवाणिजे: सकरसांतपोखिजे' व हिच्यसाह्याने 'उपमश्लेवर्णुक: एहीरंजसकलैलोक.' 'प्राकृमानवती' तशीकथासंगतकरीन: 'रूक्मिणसैंवर'कर्तनरेंद्रकव‍ि स्पष्टम्हणतो, 'पुण्पावमराठी । आइकतआदरेकर्णपुटी । तैयासकवन्ही न पडकामाठी । संसाराची।।' नारोबआपल्या 'ऋद्वीपुवर्णनात' लिहितात, 'जेथचनांतर्‍हमराठी: परि षट्दर्शनातेदळवटी । प्रमेधुंडाळितसृष्टी । आथीचिन।' 'सह्याद्रिवर्णनात' हिरांबम्हणते 'जेपरचकितझाली।तेमहाराष्ट्रीचकाइसकेलीपरमाझवाचवालमैली'. प्रसिध्भास्ककवि आपल्या 'शिशुपाळवधात' म्हणतात, 'साहित्याचियखेडकुळियासुदेशाबोलाचियाचिपुलियांसिंपनखेळतसांवळीयांरसवृत्ति।फुवाचारसाळागर्सांडवीकोकिळां।' काशीराजाने 'द्रौपदसैंवरात' व्यक्तविलेलश्रध्दपहा. म्हणतो. 'मर्‍हाटटिकदेशभाषमर्‍हाटीमर्‍हाटकुळजन्वानमर्‍हाटीगुरूग्रंसेविलम्यमर्‍हाटी:।'

याप्रमाणेअनेमहानुभावीलेखकांनमराठीच्यप्रशंसापअभिमानाचउद्गावेळोवेळी व जागोजागकाढलआहेत. वरीदिलेल्यकाहउतार्‍यांवरूइतरांबद्दसहकल्पनयेशकेल.

मुकुंदराज व ज्ञानेश्वसर्वमान्आद्मराठकवींनमराठीचवैशिष्ठ्यतिच्यसामर्थ्यासमांडतानमुकुंदराज, 'देशकामर्‍हाटीपरि उपनिषदाचीराहाटीतरअथजीवाचियगांठीकां न बांधावा?' (मुकुंदराज) 'मर्‍हाटिहेचानगरींब्रम्हविद्येचसुकाळूकरीघेणदेणसुखावेर्‍हीदेजगामाझमर्‍हाटाचि बोलकवतिकेपरि अमृतातेहपैजेसिजिंकेऐसअक्षरेचि रसिकेमेळविन।।' (ज्ञानेश्वर)

  शिवछत्रपतीच्या काळात मराठीत शिरलेला फारशीपणा काठून तिला संस्कृतनिष्ठ रूप देण्यात आले व त्यासाठी 'राजव्यवहार कोष' तयार करविला गेला. पण त्यामुळे पेशवे काळात भाषेतील मराठीपणाच जाऊन हळूहळू संस्कृतचे वर्चस्व प्रस्थापित होऊ लागले.      
अशप्रकारत्यांनसंस्कृतातीउच्प्रकारचसाहित्य, नित्याच्यव्यवहाराच्यभाषेमराठीनिर्माकरूस्त्रीशूद्रांसआबावृध्दांनसुलकेले. त्यांच्यापावलावपाऊटाकूनंतरच्यअनेलहानमोठ्यसाहित्यिकांनसंस्कृतचजोडीतोडीची व प्रसंगतिच्याहूनहवरचअशकरूप्रत्यक्संस्कृपंडितांकडूनहसन्मामिळवला. एकनाथपंडितांनप्रत्यक्काशीक्षेत्रमराठी 'भागवत' <

संस्कृअथवप्राकृतभाषजेजेथ
ब्रम्हात्मस्थिति समस्तब्रम्हचि होये।

संस्कृअथवप्राकृतसमानब्रम्हचि समस्तअथवनिर्विकत्वीनिश्चितकाहींनसे।तेभेदमानावविचारेकवणआतां? असासंस्कृतशसमन्वयात्मव्यवहारअधिकांकवींनकेलआहे. अमृतराम्हणतात, भाषसंस्कृकामर्‍हाटीअर्तेणसारिखासुवर्रौप्ताम्घटींयेकचि दुधाचकसवटी।श्रीधम्हणतात, प्राकृभाषसाचारपरि अर्संग्रभांडार।' संस्कृतइक्षुदण्डगुप्त। न कळभोळिआसि अत्यतत्यांचप्राकृतकाढोनदेत।' मात्जातजाता 'संस्कृअबलांस न कळयथार्थ' असशेरदिलआहेच.

  'हे प्राकृत। परि तत्त्वज्ञान धनामृत' असे ग्रंथराजकार म्हणतो तर वर दिलेला कृष्ण याज्ञवल्कि म्हणतो: 'देशातल्या छप्पन्न भाषात मराठी ही' जैसा शोभे मुकुटी। रत्नामाजी। अशी आहे. 'संस्कृती अप्रवेशु तमाते। सोपान हे'। असे रंगनाथ मोगरेकर यांना वाटते.      
कृष्याज्ञवल्कि म्हणतो, 'भाषसंस्कृत-प्राकृतसहोदरसत्य।'संस्कृतपेक्षमराठकशउपयुक्आहे, तिच्याकाविशेआहइत्यादिबद्दपुष्कळलिहिलगेलआहे. नामदेम्हरतात, 'संस्कृभाषजनासि कळेना' म्हणूदेवालदयआली व त्याने 'ज्ञानेश्वर' अवताघेतला. चांगदेलिहितात, ''मल्हाटबोलिजआरजबालबोधिपणविरज।'' राजशेखर, मराठी 'सुकुमाप्राकृतबंध' म्हणतवामनपंडिम्हणतात, 'वदोंभात्याचमहाराष्ट्रवाणीजरशब्थोडे न अर्थावाणी।' नरसीनारायण, 'मराठियभाषविचक्षण' म्हणतवहिरजातवेम्हणतो, 'केलमहाराष्ट्टीकाह्यसप्रेओव्यअमोलिकऐकतभाविकानिजसुख' आणि 'दुरितपळति उठाउठीकर्णसंपुटऐकतां 'गीर्वाउमजेनबोधितां', म्हणूमुरारीमल्लाने 'गीतवानिलि वागीश्वरीमहाराष्ट्रभाषे।' आणि 'संस्कृत न कळआरजजनां' म्हणूमहालिंगदासालमराठरचनकराव‍लागली. मुक्तेश्वसंस्कृतमराठसंबंदर्शवितांनम्हणतात, 'संस्कृत 'रत्नकुंभ' मराठी 'मृतिकाघट: संस्कृत' कार्पासुपवित्मराठप्रमेनिर्मिलभाषावतस्त्री:' संस्कृशब्द 'सुवर्णताट' मराठी 'रंभापर्ण:' देशभाषपरभांडारसाहित्याचजाणिजेअसेहम्हणतात. 'प्राकृतपरि तत्त्वज्ञाधनामृत' असग्रंथराजकाम्हणतदिलेलकृष्याज्ञवल्कि म्हणतो: 'देशातल्यछप्पन्भाषामराठी' जैसशोभमुकुटीरत्नामाजीअशआहे. 'संस्कृतअप्रवेशतमातेसोपाे'। असरंगनामोगरेकयांनवाटतर 'ऐकताअर्लाहेआणि थोडियामध्यपाहेप्रमेराहसकळिका।' असनिर्वाळरमाअल्लभदादेतो. त्र्यंबकराम्हणतात 'संस्कृकेवळअर्थकरावप्रांजळयेरव‍रक्षिताफळकोत्याचे?' मर्‍हाटपरिबरवशास्त्रदोहआहे' आणि 'उघडावयमोक्षद्वाराकिलदिधली' (परमेश्वराने)

े व अशप्रकारचमराठीचउपयोकररार्‍यअनेकवींनआपापलविचार व बाजमांडलआहे. त्यावरूसंस्कृमराठसंबंधीच्यकवींच्यविविदृष्टिकोणाचपरिचहोईल.

अशपरिस्थितजवजवपेशवाअखेरहोती. अससमन्वसहिप्रतिकारात्मसंघर्करीमराठीलआणखकितकाकाढावलागलअसतयाचकाहअदमाकरतयेनाही. परंतपेशवाईच्यस्वराज्याबरोबरमातृभाषेलाहग्रहलागूहळूहळतिलाह‍ि अवकळप्राप्होलागली. स्वराज्याच्यअंताबरोबरतिचस्वातंत्र्नष्झाले अ तिलदुसर्‍याचअंकिहोणे, दुसर्‍याच्यअंगुलिनिर्देशानुरूचालणभाझाले.

मराठीवरीसंकपूर्वीपेक्षनिराळ्यस्वरूपाचहोते. संस्कृत-मराठकेवआपसातला, उच्चनीचता, श्रेष्ठकनिष्टता, व्यवहार्अव्यवहार्यतअसलतरआजी -नातीचप्रेमाचसंघर्होता. एकारक्ताचा. इंग्रजसर्वस्वभिन्अशपरकीसंस्कृतीची. आपलेलोतिच्यप्रभावानइतकभारावूगेलतिला 'वाघ‍िणीचदूध' म्हणूगौरवलागले. अशाहि विषपरिस्थितीमराठसाहित्यिकांचमायबोलिच्यसामर्थ्यावरीअढनिष्ठा व दृविश्वास, तिच्यउज्ज्वपरंपरा व तिच्याबद्दलचसार्थअभिमाअणुमात्ढळलनाही. उलयशवंत,माधजूलियन, विनायक, कोल्हटकर, मोगरे, च्यलेखणीतूकवितेतूउखाळूयेलागला. माउलमाझमराठी! भक्मोठतिचागर्वाटमलमराठजातिचा।प्रेमभरेनमराठनव्हे।कळोनपरआत्मनिष्क्रीयततदहापस्तावतमन्मत‍ि।महाराष्ट्माझा! महाराष्ट्माझा।इत्यादि.

असकितसांगावे. मराठसाशतकजिवंतआहअसनव्हभारतीसाहित्यातिलमोठ्यमानाचस्थाआहे. तिचसाहित्श्रेष्दर्जाचे, विविप्रकारचे, विपुप्रमाणात व प्रगत‍िशीआहे. अधूमधूउठणार्‍यवावटळीच्यधुळीच्यकिंवएखाद्यढगाआसूर्झाकाळलजाअसलतरपूर्वस्थिति, पूर्वरूप्राप्व्हावयालफारसवेलागनाहसर्वमान्तत्त्मराठीच्यबाबतीतहतितकेसत्आहे. अर्थाकेवदैवावहवालदेऊआशावादावस्वस्बसूकाहहोणारनाही. हातपाहलवावयाहवेच. 'केल्यानहोआहरेआधकेलेचपाहिजे' जसलक्षणीय, अनुसरणीमार्गदर्शआहतितकेच 'सुकार्याविणे' केवळ 'वृथबढाई' पोकबडबड' व्यर्होहेहलक्षणीय. प्रयत्नांतमराठीचध्वसतफडकठेवणआपलकर्तव्आहे. भूतकाळातूथोडवर्तमानाकडदृष्टीक्षेकेलकादिसते? मराठमायबोलिचकाअवस्थआहे? तिचदैन्यावस्थदयनीस्थिति वस्तुत: कितलक्षणीआणि म्हणूनरक्षणीआहआवर्जूदिग्दर्शिकरावेलागला? महाराष्ट्रीकुटुबियांनआपापल्यघरातूमायमराठीचहोचाललेलहलाखीचपरिस्थितजरलक्देऊपेहण्याचप्रयत्करावा.

  महाराष्ट्रीयन संस्कृतीच जेथे घराघरातून अधिकांश विलुप्त होणाच्या मार्गावर आहे तेथे संस्कृतीचा प्रमुख घटक असणार्‍या भाषेबद्दल विशेष काय अनुभवास येणार? पाश्चात्य संस्कृतीने आमच्या जीवनाच्या अधिकांश अंगावर कधीचेच आक्रमण केले आहे.      
महाराष्ट्रीयसंस्कृतीजेथघराघरातूअधिकांविलुप्होणाच्यमार्गावआहतेथसंस्कृतीचप्रमुघटअसणार्‍यभाषेबद्दविशेकाअनुभवायेणार? पाश्चात्संस्कृतीन