महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी नुकतेच शतकानुशतके जुन्या हाजी मलंग दर्ग्याच्या मुक्तीसाठी कटिबद्ध असल्याचे सांगितले होते. मंगळवारी मलंगगडबाबत मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी केलेल्या वक्तव्यामुळे हे प्रकरण पुन्हा एकदा तापले आहे. हाजी मलंग, मलंगगड, श्री मलंग, मच्छिंद्रनाथ समाधी स्थळ असा या ठिकाणाचा उल्लेख आहे.
मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे मंगळवारी मलंगगड येथील हरिनाम सप्ताहात सहभागी झाले होते. यावेळी ते म्हणाले की मलंगगडबाबत तुम्हा सर्वांच्या भावना मला माहीत आहेत. काही वर्षांपूर्वी धरमवीर आनंद दिघे यांनी मलंगगड मुक्ती चळवळ सुरू केली होती आणि आपण सर्वजण जय मलंग, श्री मलंग म्हणू लागलो ही आनंदाची बाब आहे.
काही गोष्टी आपण जाहीरपणे सांगू शकत नाही हे आपणा सर्वांना माहीत आहे, पण तुमची भावना मलंगगड मुक्तीसाठी आहे आणि ती पूर्ण केल्याशिवाय एकनाथ शिंदे गप्प बसणार नाहीत.
मलंगगड हा कल्याणच्या डोंगरावर वसलेला किल्ला आहे. याला हाजी मलंग दर्गा म्हणूनही ओळखले जाते. हा किल्ला मौर्य राजा नला देव याने सातव्या शतकात बांधला होता.
हिंदू बाजू म्हणते की येथे गोरखनाथ संप्रदायातील संत मच्छिंद्रनाथ यांची समाधी आहे, तर दुसरी बाजू म्हणते की येथे 13व्या शतकात येमेनहून आलेल्या हाजी अब्दुल यांची समाधी आहे. दोन्ही बाजूंनी प्रत्येकी एक जमीन आपल्या ताब्यात घेतली आहे. या मुद्द्यावरून दोन्ही पक्षांत बराच काळ वाद सुरू होता. 80 च्या दशकात शिवसेनेने पहिल्यांदा हा मुद्दा उपस्थित केला. हे प्रकरण न्यायालयासमोर प्रलंबित आहे.
काय आहे इतिहास ?
मलंगगड हा माथेरानच्या डोंगररांगेतील एक डोंगरी किल्ला आहे. सर्वात खालच्या पठारावर असलेल्या दर्गाहमध्ये येमेनचे सुफी संत हाजी अब्दुल-उल-रहमान यांच्या पुण्यतिथीची तयारी सुरू आहे. ते हाजी मलंग बाबा म्हणून ओळखले जातात. 20 फेब्रुवारी रोजी त्यांची पुण्यतिथी साजरी होणार आहे. शिंदे यांच्या वक्तव्यावर प्रतिक्रिया देताना दर्ग्याच्या त्रिसदस्यीय ट्रस्टचे दोन विश्वस्तांपैकी एक असलेले चंद्रहास केतकर म्हणाले की, जो कोणी दर्गा मंदिर असल्याचा दावा करत आहे तो राजकीय फायद्यासाठी असे करत आहे.
ते म्हणाले, “1954 मध्ये, दर्ग्याच्या नियंत्रणाशी संबंधित एका प्रकरणात, सर्वोच्च न्यायालयाने म्हटले होते की दर्गा ही एक रचना आहे, जी हिंदू किंवा मुस्लिम कायद्यानुसार चालविली जाऊ शकत नाही. हे केवळ विशेष रीतिरिवाजांच्या अधीन असलेल्या ट्रस्टच्या सामान्य कायद्याद्वारे नियंत्रित केले जाऊ शकते. "नेते आता फक्त त्यांची व्होट बँक आकर्षित करण्यासाठी आणि राजकीय मुद्दा बनवण्यासाठी ते वाढवत आहेत." दरम्यान, विश्वस्त कुटुंबातील अभिजीत केतकर म्हणाले की, दरवर्षी हजारो भाविक नवस पूर्ण करण्यासाठी मंदिरात येतात.
बरेच लोक असे मानतात की ते एक मंदिर आहे आणि ते महाराष्ट्राच्या समकालीन संस्कृतीचे प्रतिनिधी आहे. शिंदे यांचे राजकीय शिक्षक आनंद दिघे यांनी 1980 च्या दशकात आंदोलनाचे नेतृत्व केले. त्यांनी दावा केला की ही रचना नाथ संप्रदाय, योगी संप्रदायाशी संबंधित असलेल्या जुन्या हिंदू मंदिराची जागा होती. 1990 च्या दशकात शिवसेनेने सत्तेत येताच हा मुद्दा लावून धरला होता. शिंदे यांनी आता पुन्हा हा मुद्दा उपस्थित करण्याचा निर्णय घेतला आहे.
विविध ऐतिहासिक नोंदींमध्ये दर्ग्याचा उल्लेख आढळतो. 1882 मध्ये प्रकाशित झालेल्या बॉम्बे प्रेसिडेन्सीच्या गॅझेटियरमध्येही त्याचा उल्लेख आहे. संरचनेचा संदर्भ देताना असे म्हटले जाते की हे मंदिर अरब धर्मप्रचारक हाजी अब्दुल-उल-रहमान यांच्या सन्मानार्थ बांधले गेले होते, जे हाजी मलंग म्हणून प्रसिद्ध होते. स्थानिक राजा नला राजाच्या कारकिर्दीत, सूफी संत अनेक अनुयायांसह येमेनमधून आले आणि टेकडीच्या खालच्या पठारावर स्थायिक झाले असे म्हटले जाते.
दर्ग्याचा उर्वरित इतिहास पौराणिक कथांनी व्यापलेला आहे. स्थानिक आख्यायिका असा दावा करतात की नल राजाने आपल्या मुलीचे लग्न एका सूफी संताशी केले होते. हाजी मलंग आणि माँ फातिमा या दोघांच्या कबरी दर्गा संकुलात आहेत. बॉम्बे प्रेसिडेन्सीच्या गॅझेटियर्समध्ये असे नमूद केले आहे की रचना आणि कब्र 12 व्या शतकापासून अस्तित्वात आहेत आणि त्यांना पवित्र मानले जाते.
दर्ग्यावरील संघर्षाची पहिली चिन्हे 18 व्या शतकात सुरू झाली. स्थानिक मुस्लिमांनी याला ब्राह्मण सांभाळत असल्याबद्दल आक्षेप घेतला होता. हा संघर्ष मंदिराच्या धार्मिक स्वरूपाचा नव्हता तर त्याच्या नियंत्रणाविषयी होता. 1817 मध्ये चिठ्ठ्या टाकून संताची इच्छा पूर्ण करावी असे ठरले. राजपत्रात म्हटले आहे की “चिठ्ठ्या टाकण्यात आल्या आणि तीन वेळा लॉटरी काशिनाथ पंत यांच्या प्रतिनिधीला लागली, ज्यांना पालक घोषित करण्यात आले होते,” तेव्हापासून केतकर हे हाजी मलंग दर्गा ट्रस्टचे आनुवंशिक विश्वस्त आहेत. त्यांनी मंदिराच्या देखभालीची भूमिका बजावली आहे. असे म्हटले जाते की ट्रस्टमध्ये हिंदू आणि मुस्लिम दोन्ही सदस्य होते, त्यांनी सामंजस्याने काम केले.
मंदिरावरील जातीय संघर्षाची पहिली चिन्हे 1980 च्या दशकाच्या मध्यात दिसून आली जेव्हा शिवसेना नेते आनंद दिघे यांनी मंदिर हिंदूंचे आहे असा दावा करत आंदोलन सुरू केले कारण ते 700 वर्ष जुने मच्छिंद्रनाथ मंदिर आहे. 1996 मध्ये त्यांनी 20,000 शिवसैनिकांना मंदिरात पूजा करण्यासाठी नेण्याचा आग्रह धरला.
तत्कालीन मुख्यमंत्री मनोहर जोशी यांच्यासह शिवसेना नेते उद्धव ठाकरे यांनीही पूजेत सहभाग घेतला होता. तेव्हापासून शिवसेना आणि उजव्या विचारसरणीचे गट या वास्तूचा उल्लेख श्री मलंग गड म्हणून करतात. मात्र ही रचना अजूनही दर्गा आहे. हिंदू पौर्णिमेच्या दिवशी त्याच्या परिसराला भेट देतात आणि आरती करतात. फेब्रुवारी 2023 मध्ये एकनाथ शिंदे यांनी दर्ग्याला भेट दिली होती. त्यांनी आरती केली आणि दर्ग्यात भगवी चादर चढवली. अकरा महिन्यांनंतर त्यांनी या मुद्द्यावर आक्रमकता वाढवली.
दर्ग्याभोवतीचे राजकारण तापणार आहे, परंतु दर्ग्याच्या आसपास राहणारे लोक बिनधास्त आहेत. त्यांच्याप्रमाणे बहुतेक मुस्लिम भाविक हाजी मलंग बाबा म्हणून दर्गा ओळखतात, तर आनंद दिघे यांनी येथे भेट दिल्यानंतर हिंदूंना श्री मलंग गड म्हणून ओळखले जाते. मात्र येथील लोकांना सध्या तरी येथे मंदिर असो की दर्गा फारसा फरक पडत नाही.
