ओरछा हे मध्य प्रदेशातील बुंदेलखंड विभागात बेतवा नदीच्या काठावर वसलेले आहे. मध्ययुगीन काळात ही परिहार राजांची राजधानी होती. मुघल सम्राट अकबराच्या काळात येथील राजा मधुकर शाह होता, ज्याने मुघलांशी अनेक युद्धे केली होती. औरंगजेबाच्या काळात बुंदेलखंडमध्ये छत्रसालची सत्ता वाढली होती. ओरछाच्या राजांनी अनेक हिंदी कवींना आश्रय दिला होता. आजही येथे जुन्या इमारतींचे अवशेष विखुरलेले आहेत.
इतिहास
परिहार राजांच्या नंतर ओरछा हे चंदेलांच्या ताब्यात गेले. चंदेला राजांच्या पराभवानंतर ओरछा श्रीहीन झालं. त्यानंतर बुंदेलांनी ओरछा ही राजधानी केली आणि तिला पुन्हा वैभव प्राप्त झाले. राजा रुद्रप्रताप (1501-1531) याने सध्याच्या ओरछाचा बसाव केला. या शहराची स्थापना इसवी सन 1531 मध्ये झाली आणि किल्ला बांधण्यासाठी आठ वर्षे लागली. ओरछा येथील राजवाडे 1539 मध्ये भारतीचंदच्या काळात पूर्ण झाले आणि त्याच वर्षी जुन्या राजधानी गडकुंदर येथून राजधानी देखील ओरछा येथे आणण्यात आली. अकबराच्या वेळी येथील राजा मधुकर शाह होता ज्याच्याशी मुघल बादशहाने अनेक युद्धे केली होती. जहांगीरने संपूर्ण ओरछा राज्याची गादी वीरसिंगदेव बुंदेला याला दिली, जो ओरछा राज्याच्या बरौनी जागीरचा मालक होता. अकबराच्या कारकिर्दीत जहांगीरच्या सांगण्यावरून वीर सिंगदेवने अकबराचा विद्वान दरबारी अबुल फजल याला ठार मारले होते. शहाजहानने बुंदेलांशी अनेक अयशस्वी लढाया केल्या. पण सरतेशेवटी जुझार सिंग हा ओरछाचा राजा म्हणून स्वीकारला गेला. बुंदेलखंडच्या लोककथांचा नायक हरदौल हा वीर सिंगदेव यांचा धाकटा मुलगा आणि जुझार सिंगचा धाकटा भाऊ होता. औरंगजेबाच्या काळात बुंदेलखंडमध्ये छत्रसालची सत्ता वाढली होती. ओरछा संस्थानाने आजपर्यंत बुंदेलखंडमध्ये आपले विशेष महत्त्व ठेवले आहे. येथील राजांनी नेहमीच हिंदी कवींना आश्रय दिला आहे. महाकवी केशवदास हे वीरसिंहदेवांचे राजकवी होते.
स्थापना
ओरछाच्या स्थापनेबाबतचे जनमतही खूपच मनोरंजक आहे. एका आख्यायिकेनुसार ओरछा येथील राज कुंदर येथून शिकारीच्या शोधात हिंडत असताना महाराज रुद्रप्रताप महर्षी तुंग यांच्या आश्रमात तुंगारण्य येथे आले. त्यांना तहान लागली आणि ते मछली भवनाच्या दारातून बावडीत उतरले पण पाणी खूप घाण होते. त्यांच्या साथीदारांनी महाराजांना सांगितले की थोड्या अंतरावर पवित्र सलिला बेतवा (बेत्रवती नदी) वाहते. तेथे जाऊन पाणी पिऊ या. महाराज नदीवर गेले, अंजलीत पाणी घेऊन प्याले. तहान भागवून परत येत असताना महर्षी तुंग यांचे दर्शन झाले. ऋषींनी महाराजांना विनंती केली की श्रावण तृतीयेला बावडीजवळ जत्रा भरते. तिथे चोर भोळ्या दुकानदारांना त्रास देतात, जर तुम्ही त्यांचे संरक्षण केले तर तुम्हाला खूप आनंद होईल. महाराजांना वाटले की बावडीजवळ तर गोंड राज्याची सीमा आहे, त्यामुळे नगर वसवल्याशिवाय तिचे रक्षण करणे शक्य नाही. यावर ऋषींनी विनंती केली की काहीही झाले तरी हे पवित्र कार्य तुम्हाला करावेच लागेल. महाराजांनी त्यांचे रक्षण करण्याचे वचन दिले आणि आपल्या साथीदारांना या ठिकाणी मोठ्या किल्ल्याची पायाभरणी करण्याचे आदेश दिले. शहराचे नाव काय असावे हे ठरले नव्हते. सर्वजण पुन्हा ऋषीजवळ पोहोचले आणि या प्रकरणी त्यांचे मत जाणून घेऊ इच्छित होते. त्यावेळी ते स्नान करुन परतत होते. योगायोगाने महाराजांनी नगराचे नाव काय असावे, असे विचारताच ऋषी अडखळले आणि तोंडातून 'ओच्छा' बाहेर पडलं. हे ऐकून महाराज येथून परतले आणि 'ओच्छा' या नावाने नगर वसवू लागले. 'ओच्छा' हा शब्द नंतर बदलून 'ओरछा' असा करण्यात आला.
ऐतिहासिक इमारती
जहांगीर महल
जहांगीर महल वीर सिंगदेव यांनी जहांगीरसाठी बांधला होता. वीर सिंगदेवच्या हयातीत जहांगीर या महालात कधीही राहू शकला नाही. जहांगीर आणि वीरसिंह देव यांची घट्ट मैत्री इतिहासात प्रसिद्ध आहे. राजवाड्याचे प्रवेशद्वार पूर्वेला होते पण नंतर पश्चिमेकडून प्रवेशद्वार करण्यात आले आहे. सध्या पूर्वेचे प्रवेशद्वार बंद असून, पश्चिमेचे प्रवेशद्वार पर्यटकांच्या ये-जा करण्यासाठी खुले करण्यात आले आहे. पर्यटकांच्या विशेष विनंतीवरून, पुरातत्व विभागाचे कर्मचारी काहीवेळा पूर्वेकडे प्रवेशद्वार उघडतात, तेथून निसर्गरम्य दृश्ये पाहून मन रमून जाते. इथून ओरछा येथील नदी, पर्वत आणि घनदाट जंगलाचे इतके सुंदर दृश्य दिसते की पर्यटकांचा सगळा थकवा आपोआपच निघून जातो.
शीशमहल
शीशमहल सध्या मध्य प्रदेश पर्यटनाच्या अंतर्गत आहे. त्याकडे वळावे या उद्देशाने महापालिकेने बरेच काम केले आहे. संपूर्ण राजवाड्याची रंगरंगोटी करण्यात आली असून त्यासाठी लाखो रुपये खर्च करण्यात आले आहेत. राजवाड्याच्या अंगणाखाली सर्वात मोठे घर आहे. हा राजवाडा स्थापत्य आणि वास्तुकलेचा सर्वात सर्जनशील आणि उत्कृष्ट नमुना आहे.
राजमहल
ओरछाचा विशाल राजवाडा आपल्या प्राचीन वैभवाची सतत झलक दाखवतो. हा ऐतिहासिक राजवाडा 1616 मध्ये महाराजा वीर सिंग जू देव यांनी बांधला होता. या राजवाड्याची ताकद आणि आकर्षक भव्यता ही त्या काळातील कारागीर यांच्या अद्भुत प्रतिभा आणि अद्वितीय बांधकाम कलेचा पुरावा आहे. राजवाड्याच्या आत असंख्य विशाल खोल्या आहेत. या वाड्याच्या दरबारातील आंब्यांची भव्यता पाहून तत्कालीन राज्यकर्त्यांच्या राजेशाही भव्यतेचा सहज प्रत्यय येतो. या वाड्याच्या खाली सर्वात मोठे घर असून, अनेक दिवसांपासून तळघरांची साफसफाई होत नसल्याने ती धोकादायक बनली आहेत.
कसे पोहोचायचे
दिल्ली, भोपाळ, इंदूर आणि मुंबई येथून नियमित इंडियन एअरलाइन्सची उड्डाणे ग्वाल्हेरला जोडतात. हे येथून सर्वात जवळचे विमानतळ आहे.
हे दिल्ली-मुंबई आणि दिल्ली-चेन्नई मुख्य रेल्वे मार्गावर वसलेले आहे. उत्तर प्रदेशातील झाशी हे ओरछासाठी सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन आहे. रेल्वे ट्रॅक सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन झाशी आहे, जे येथून 16 किमी अंतरावर आहे. दिल्लीशिवाय ओरछा हे इतर शहरांशीही रेल्वे मार्गाने जोडलेले आहे.
सर्वात जवळचे विमानतळ खजुराहो आहे, जे येथून सुमारे 180 किमी आहे.
रस्त्याने
झाशीहून ऑटो आणि टॅक्सी बदलून येथे पोहोचता येते. खजुराहोहून इथून नियमित बसेस आहेत. ग्वाल्हेर ते ओरछा पर्यंत सर्व वेळ बसेस धावतात.
