तुम्ही अनेक मंदिरांबद्दल ऐकले असेल. पण आज आपण ज्या मंदिराबद्दल बोलत आहोत ते 11व्या शतकात राजा मम्मबानी यांनी बांधले होते, आम्ही महाराष्ट्रातील अंबरनाथ शिव मंदिराबद्दल बोलत आहोत, जे मुंबईजवळ आहे. या मंदिराचे स्थान अंबरनाथ आहे. त्याचे दुसरे नाव अंबरेश्वर आहे. या मंदिरात शिवाची पूजा केली जाते.
अंबरनाथ शिव मंदिर
महाराष्ट्रातील अंबरनाथ मंदिरात भगवान शिवाची पूजा केली जाते. मंदिरात सापडलेल्या एका शिलालेखानुसार ते शिलाहाटचा राजा मम्मबानी यांनी 1060 मध्ये बांधले होते. हे मंदिर पांडव वंशाचे असल्याचे स्थानिक लोक मानतात. हे मंदिर भूतकाळातील हिंदू शिल्पकलेचे अप्रतिम उदाहरण आहे. अकराव्या शतकाच्या मध्यात बांधलेल्या अंबरनाथ शिव मंदिरासारखे दुसरे मंदिर जगात नाही.
गाभारा नावाच्या मुख्य सभामंडपाकडे जाण्यासाठी मंदिराला 20 पायऱ्या आहेत, ज्यामध्ये मध्यभागी एक शिवलिंग देखील आहे. महाशिवरात्रीच्या दिवशी अंबरनाथ येथे भगवान शंकराचा आशीर्वाद घेण्यासाठी मोठी यात्रा भरते. या मंदिराबाहेर दोन नंदी आहेत. गुडघ्यावर एक स्त्री असलेली त्रिमस्तीकी ही मंदिराची मुख्य मूर्ती आहे, जी शिव-पार्वतीची आकृती दर्शवते. वलधन नदीच्या काठावर वसलेले हे मंदिर चिंच आणि आंब्याच्या झाडांनी वेढलेले आहे. मंदिराची वास्तू असाधारण दर्जाची आहे. 1060 मधील प्राचीन शिलालेखही येथे सापडला आहे.
अंबरनाथ शिव मंदिर त्याच्या विशिष्ट वास्तुकलेसाठी प्रसिद्ध आहे. 11व्या शतकात बांधलेल्या या मंदिराबाहेर दोन नंदी बैल आहेत. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर तीन मुखमंडप आहेत. आत असताना, हॉलमध्ये पुढे गेल्यावर गर्भगृहात जे 9 चरणांच्या खाली स्थित आहे ते मंदिराचे मुख्य शिवलिंग त्रिमस्तीचे आहे आणि त्यांच्या गुडघ्यावर एक स्त्री आहे, जी शिव-पार्वतीची आकृती दर्शवते. वरच्या भागात शिवाला नृत्याच्या मुद्रेत चित्रित केले आहे.
पौराणिक कथा
अंबरनाथचा उगम महाभारत काळापासूनचा आहे. पौराणिक कथेनुसार, पांडवांनी त्यांच्या वनवासातील सर्वात कठीण काही वर्षे अंबरनाथ येथे घालवली, जिथे त्यांनी हे जुने मंदिर एका रात्रीत मोठ्या दगडांमधून बांधले. कौरवांकडून त्याचा सतत पाठलाग होत असल्याने त्याला येथून पळून जावे लागले. गर्भगृहाच्या अगदी वर असलेल्या गर्भगृहाची अनुपस्थिती, जे मंडपाच्या 20 पायऱ्या खाली आहे आणि आकाशासह स्वयंभू शिवलिंगाचे दर्शन देते. अंबरनाथ मंदिराची तुलना अबूचे दिलवारा मंदिर, उदयपूरचे उदयेश्वर मंदिर आणि सिन्नरचे गोंदेश्वर मंदिर यांच्याशी करता येईल.
अंबरनाथ शिव मंदिराचा इतिहास
राजा मंबानी यांनी 1060 मध्ये हे मंदिर बांधले. पांडवकालीन मंदिर हे या मंदिराचे दुसरे नाव आहे. मंदिराविषयी असे म्हटले जाते की जगात यासारखे दुसरे कोणतेही मंदिर नाही. अंबरनाथ शिव मंदिराजवळ अनेक नैसर्गिक चमत्कार आहेत, जे त्याच्या वाढत्या लोकप्रियतेला कारणीभूत आहेत.
मंदिराच्या वास्तुमुमळे देश-विदेशातून अनेक लोक येथे येतात. मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर शिवाची अनेक रूपे कोरलेली आहेत. यासोबतच गणेश, कार्तिकेय, चंडिका आदी देवदेवतांच्या मूर्तींची सजावट केली गेली आहे. यासोबतच देवी दुर्गा असुरांचा नाश करतानाही दाखवली आहे.
मंदिराच्या गर्भगृहाजवळ गरम पाण्याचे टाकेही आहे. त्याच्या जवळच एक गुहा आहे, ज्याचा मार्ग पंचवटीला जातो असे म्हणतात. युनेस्कोने अंबरनाथ शिव मंदिराला सांस्कृतिक वारसा म्हणून घोषित केले आहे. वलधान नदीच्या काठावर वसलेले हे मंदिर आंबा आणि चिंचेच्या झाडांनी वेढलेले आहे.
हे विशाल मंदिर एका रात्रीत बांधले गेले
पांडवांनी वनवासात काही वर्षे अंबरनाथमध्ये घालवली होती, त्यानंतर त्यांनी एका रात्रीत मोठमोठ्या दगडांनी हे मंदिर बांधले, असे सांगितले जाते. त्यानंतर सतत कौरवांच्या मागे लागण्याच्या भीतीने त्याने हे ठिकाण सोडले. त्यामुळे मंदिराचे काम पूर्ण होऊ शकले नाही. वर्षानुवर्षे हवामानाच्या प्रकोपाचा सामना करणारे हे मंदिर आजही तसेच उभे आहे.
