अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
देहबुद्धिलंका घेऊन ॥ मारिला अहंकृति रावण ॥ स्थापूनि भाव बिभीषण ॥ छत्र धरिलें तयावरी ॥१॥
ज्ञानकळा जनकतनया ॥ भेटली येऊन रघुराया ॥ मग स्वानंदविमानीं बैसोनियां ॥ आत्माराम चालिला ॥२॥
लागला वाद्यांचा गजर ॥ राघवकीर्ति गाती वानर ॥ योजनें दोन सहस्र ॥ विमान तेव्हां उंचावलें ॥३॥
जैसा पोर्णिमेचा रोहिणीवर ॥ पश्चिमेस जाय सत्वर ॥ कीं समुद्रीं जहाल थोर ॥ लोटित समीर वेगेंसी ॥४॥
तैसें वेगीं जात विमान ॥ घंटा वाजती घणघण ॥ दिव्यमणिमयप्रभा घन ॥ उत्तरपंथें जातसे ॥५॥
ऐसा जात रविकुळमंडण ॥ जो असुरकुळकानन -दहन ॥ वामांगीं अवनिजागर्भरत्न ॥ सौदामिनी मेघीं जैसी ॥६॥
तयेप्रति बोले रघुनंदन ॥ कांते खाली पाहें विलोकून ॥ लंका दिसे दैदीप्यमान ॥ हेमवर्ण विशाळ ॥७॥
पैल पाहें निकुंभिला ॥ येथें शक्रजित सौमित्रें मारिला ॥ आम्ही राहिलों होतों तेच सुवेळा ॥ प्राणवल्लभें विलोकी ॥८॥
पैल पाहे रणमंडळ ॥ येथें युद्ध जाहलें तुंबळ ॥ आटिले राक्षस सकळ ॥ महासबळ पराक्रमी ॥९॥
वज्रदंष्ट्री विरूपाक्ष अकंपन ॥ मत्त महामत्त प्रहस्त प्रधान ॥ भयानक विशाळ कुंभकर्ण ॥ येथेंच आटले इंदुवदने ॥१०॥
देवांतक नरांतक महोदर ॥ कुंभ निकुंभ त्रिशिरा महाअसुर ॥ ते येथें आटले समग्र ॥ जनकतनये पाहें पां ॥११॥
युद्ध करूनि सप्त दिन ॥ येथेंच पडला दशवदन ॥ हा समुद्र पाहें विलोकून ॥ सेतु नळें बांधिला ॥१२॥
पैल उत्तरतीरीं दर्भशयन ॥ येथें समुद्र भेटला येऊन ॥ पुढें मलयाचळ विंध्याद्रि पूर्ण ॥ किष्किंधा पाहें राजसे ॥१३॥
पैल पाहे पंपासरोवर ॥ येथें भेटला वायुकुमर ॥ पैल स्थळीं वाळिवीर ॥ सुग्रीवकैवारें वधियेला ॥१४॥
येथें शबरीचा केला उद्धार ॥ येथें कबंध वधिला साचार ॥ पैल दिसे गोमतीतीर ॥ खर दूषण वधिले येथें ॥१५॥
पुढें पंचवटी पाहें गजगमनें ॥ तेथूनि तुज नेलें द्विपंचवदनें ॥ ऋषीचें आश्रम पद्मनयने ॥ पाहं गौतमीतटींचे ॥१६॥
शरभंग सुतीक्ष्ण मंदकर्णीं ॥ हा सिंहाद्रि राजसे पाहें नयनीं ॥ येथें दत्तात्रेय अनुसूया अत्रिमुनि ॥ भेटलीं होती पाहे पां ॥१७॥
हा अगस्तीचा आश्रम पाहें ॥ पुढें चित्रकूटी दिसताहे ॥ भारद्वाजआश्रम जनकतनये ॥ पुढें तीर्थराज प्रयाग ॥१८॥
पैल नंदिग्राम दिसत ॥ तेथें प्राणसखा आहे भरत ॥ पैल श्रृंगेवरीं महाभक्त ॥ किरात गुहक वसतसे ॥१९॥
खंजनाक्षी पाहें सदर ॥ शरयूतीरीं अयोध्यानगर ॥ घवघवीत परम सुंदर ॥ वास्तव्य स्थळ आमुचें ॥२०॥
परमस्नेहादरेंकरूनी ॥ जानकीस दावी चापपाणी ॥ तों अगस्तीचे आश्रमीं मोक्षदानी ॥ क्षणएक राहूं इच्छित ॥२१॥
रामें आज्ञापितां विमान ॥ खालीं आलें न लगतां क्षण ॥ पद्माक्षीरमण तेव्हां वचन ॥ पद्माक्षीरप्रति बोलत ॥२२॥
आम्हां भेटेल घटोद्भवमुनि ॥ तुज लोपामुद्रा नेईल सदनीं ॥ आणिकही ऋषिपत्न्या मिळूनी ॥ तुज पुसतील साक्षेपे ॥२३॥
रावणें तुज नेले कैसे रीतीं ॥ कैसा लंकेसी आला रघुपति ॥ पुसेल कुंभसंभवसती ॥ कथा जैसी जाहल ते ॥२४
सांगे सकळ वर्तमान ॥ परी जें केलें सागर बंधन ॥ ही कथा तियेलागून ॥ सर्वथाही सांगू नयेचि ॥२५॥
हे कथा सांगशील पूर्ण ॥ तुज ती आणील हीनवण ॥ ऐसे सांगोन राघवें विमान ॥ ऋषिआश्रमीं उतरिले ॥२६॥
होतसे वाद्यांचा गजर ॥ दणाणलें तेणें अंबर ॥ शिष्य धांवून सत्वर ॥ अगस्तीप्रति सांगती ॥२७॥
स्वामी विमान आलें पृथ्वीवरी ॥ भरलें रीसवानरीं ॥ तों अगस्ति उठिला झडकरी ॥ म्हणे रघुवीर पातला ॥२८
मग शिष्य घेऊन अपार ॥ रामासी सामोरा जाय सत्वर ॥ लवलाहीं आश्रमाबाहेर ॥ कलशोद्भव पातला ॥२९॥
ऋृषिमेळा राम देखतां ॥ उतरला विमानाखालता ॥ पुढें येतां कमलोद्भवपिता ॥ कलशोद्भवे देखिला ॥३०॥
अगस्तीस न धरवें धीर ॥ भूमंडळ क्रमीत सत्वर ॥ तंव रघूत्तमें नमस्कार ॥ साष्टांग घातला ऋषीतें ॥३१॥
अगस्तीनें धांवोनि त्वरित ॥ हृदयीं धरिला रघुनाथ ॥ जैसा वाचस्पति आलिंगित ॥ शचीवरासी आदरें ॥३२॥
सवेंच सौमित्रासी दिधलें आलिंगन ॥ तों रघूत्तम बोले हांसोन ॥ आजि आश्रम सोडून ॥ कां स्वामी आलेत बाहेरी ॥३३॥
मागें अरण्यकांडीं कथा गहन ॥ सीता घेऊनि गेला द्विपंचवदन ॥ तेव्हां परतोन रामलक्ष्मण ॥ अगस्तिआश्रमा पैं आले ॥३४॥
ते वेळीं अगस्तीनें जाणोन ॥ घेतले नाहीं रामदर्शन ॥ परतविलें दारींहून ॥ दोघे दशरथी ते काळीं ॥३५॥
ती गोष्ट आठवूनि रघुपति ॥ म्हणे तोच मी राम तूं अगस्ति ॥ तैं अनादर आतां प्रीति ॥ विशेष दिसे विप्रोत्तमा ॥३६॥
ऐसें बोलता सीताधव ॥ प्रत्युत्तर देत कलशोद्भव ॥ तैं स्त्रीरहित तूं राघव ॥ नाहीं वैभव तेधवां ॥३७॥
तो विपरीत काळ जाणोन ॥ नाहीं घेतले तुझे दर्शन ॥ आतां तूं स्त्रीयुक्त सीतारमण ॥ आलों म्हणोन सामोरा ॥३८॥
स्त्रीस अवघे देती मान ॥ तूं निर्विकार रघुनंदन ॥ मानापमानाविरहित जाण ॥ सच्चिदानंद परब्रह्म तूं ॥३९॥
तूं अज अजित आप्तकाम ॥ निरुपाधिक निर्गुण अनाम ॥ नाना विकार सम विषम ॥ स्त्रीचे सर्वही राघवा ॥४०॥
ऐकोनि अगस्तीचें उत्तर ॥ आनंदमय झाला रघुवीर ॥ मग आश्रमाप्रति सीतावर ॥ कलशोद्भव नेता जाहला ॥४१॥
तों ते लोपमुद्रा येऊन ॥ जनकजेसी करीं धरून ॥ गेली आश्रमांत घेऊन ॥ करूनि पूजन पुसतसे ॥४२॥
विदेहहतनये तुजसी प्रीती ॥ अत्यंत करितो रघुपती ॥ किंवा विरक्त असे चित्तीं ॥ सांग स्थिति कैसी ते ॥४३॥
वनीं विचरतां रघुनंदन ॥ तोषवीत असें की तुझें मन ॥ तूं भागलीस म्हणोन ॥ समाधान करितो कीं ॥४४॥
याउपरी विदेहराजनंदिनी ॥ त्रिभुवनपतीची पट्टराणी ॥ श्रीरामप्रताप वाखाणी ॥ ब्रह्मानंदेकरूनियां ॥४५॥
म्हणे परम दयाळु रघुनाथ ॥ मजवरी स्नेह करी अत्यंत ॥ तूं म्हणसी स्त्रीलंपट बहुत ॥ जनकजामात तैसा नव्हे ॥४६॥
तरी अत्यंत दयाळु श्रीराम ॥ मजवरी स्नेह करी परम ॥ विरक्त सदा निष्काम ॥ रूप नाम नाही तया ॥४७॥
मज घेऊन गेला रावण ॥ दयासागर तो रघुनंदन ॥ करूनियां नाना प्रयत्न ॥ मज सोडविलें श्रीरामें ॥४८॥
तों लोपामुद्रा म्हणे सीते ॥ तुज कैसे नेलें लंकानाथें ॥ मग येऊन जनकजामातें ॥ सोडविलें कवणें रीतीं ॥४९॥
हर्षें सांगतसे जानकी ॥ म्यां इच्छिली मृगकंचुकी ॥ तें जाणोनि एकाएकीं ॥ अयोध्याप्रभु धांविन्नला ॥५०॥
अध्याय पस्तीसावा - श्लोक ५१ ते १००
मागें अतीथवेषें येऊन ॥ मज घेऊन गेला रावण ॥ माझिया वियोगें राम आपण ॥ वृक्षपाषाण आलिंगी ॥५१॥
मजनिमित्त राजीवनेत्र ॥ मित्र करोन चंडांशुपुत्र ॥ शक्रसुता वधोनि सर्वत्र ॥ कपिवीर सखे केले ॥५२॥
मग लोकप्राणेशनंदन ॥ धाडिला माझे शुद्धिलागोन ॥ तेणें जाळून लंकाभुवन ॥ रघुनंदन आणिला ॥५३॥
अष्टादशपद्में वानर ॥ संगें घेऊन आला श्रीरामचंद्र ॥ वेढूनियां लंकापुर ॥ युद्ध अपार पैं केलें ॥५४॥
संततीसमवेत ॥ रावण ॥ रणीं मारी रविकुळभूषण ॥ राज्यीं स्थापोनियां बिभीषण ॥ पुष्पकारूढ मग जाहले ॥५५॥
खालीं मी जों विलोकीं पूर्ण ॥ तंव अद्भुत केलें सेतुबंधन ॥ लंबायमान शतयोजन ॥ आणोनि पाषाण बांधिला ॥५६॥
समुद्र बांधिला पाषाणीं ॥ आश्चर्य मज वाटलें मनी ॥ हें जानकीनें विसरूनि ॥ सेतुचरित्र कथियेलें ॥५७॥
तों ते लोपामुद्रा बोलत ॥ काय सांगसी गोष्टी अद्भुत ॥ पाषाणीं बांधिला सरितानाथ ॥ काय पुरुषार्थ केला हा ॥५८॥
टाकूनियां एक शर ॥ कां शोषिला नाहीं सागर ॥ न लागतां क्षणमात्र ॥ माझे पतीनें प्राशिला ॥५९॥
ऐसें अगस्ति जाया बोलतां ॥ क्षणैक होय तटस्थ सीता ॥ म्हणे इणे उणे आणिलें रघुनाथा ॥ उत्तर आतां ईस देऊं ॥६०॥
म्हणे रघुत्तमाचा जातां बाण । सप्त समुद्र जातील आटून ॥ बिंदुमात्र नुरे जीवन ॥ जीव संपूर्ण मरतील ॥६१॥
रामापासीं वानरगण ॥ आहेत परम बळेंसंपन्न ॥ सप्त समुद्रांचें आचमन ॥ एकदांच करितील ॥६२॥
म्हणसी का केलें नाही आचमन ॥ तरी तुझ्या पतीचे मूत्र पूर्ण ॥ न शिवती वानरगण ॥ मग प्राशन केवीं करतील ॥६३॥
रघुनाथदास सोंवळे बहुत ॥ म्हणोनि तिहीं बांधिला सेत ॥ नाहींतरी सरितानाथ ॥ प्राशावया क्षण न लागता ॥६४॥
ऐसें बोलतां जनकतनया ॥ उगीच राहीली ऋषिजाया ॥ असो जानकीची पूजा करूनियां ॥ संतोषविलें ते काळीं ॥६५॥
अगस्तीनें पूजोनि रघुनंदना ॥ सवेंच ऋषींची घेऊनि आज्ञा ॥ पुष्पकीं बैसे आयोध्याराणा ॥ सीतेसहित ते काळीं ॥६६॥
पुष्पक उचलिलें तेथूनि ॥ चलिलें अयोध्यापंथ्ज्ञ लक्षोनि ॥ तों भारद्वाजआश्रमीं येऊनि ॥ उतरलें तेव्हां प्रयागीं ॥६७॥
मनांत विचारी रघुनंदन ॥ घ्यावें भारद्वाजदर्शन ॥ यालागीं उतरलें विमान ॥ इच्छा जाणून प्रभूची ॥६८॥
भारद्वाजासहित अपार ॥ चहूंकडून धांवती मुनीश्वर ॥ जैसें महानद्यांचे पूर ॥ सिंधूस जाती भेटावया ॥६९॥
रघुत्तमें खालतें उतरून ॥ नीमले समस्त ऋषिजन ॥ भारद्वाजें दिधलें आलिंगन ॥ प्रेमेंकरून तेधवां ॥७०॥
म्हण आजि धन्य ॥ दिवस ॥ घरा आला अयोध्याधीश ॥ जाहलीं वर्षें चतुर्दश चवदा दिवस अधिक पैं ॥७१॥
भारद्वाजें लक्ष्मण ॥ आलिंगिला प्रीतींकरोन ॥ ते दिवशीं रघुनंदन ॥ आपुले आश्रमीं राहविला ॥७२॥
मग तो जगदात्मा रघुनाथ ॥ स्नेहें हनुमंतासी सांगत ॥ म्हणे आम्ही आजि राहिलो येथ ॥ प्रीतीस्तव ऋषीच्या ॥७३॥
तरी पुढें जाऊनि त्वरित ॥ भरताप्रति करावें श्रुत ॥ श़ृंगवेरीं गुहक भक्त ॥ त्यासी हे विदित करावें ॥७४॥
ऐसी आज्ञा होतांचि पूर्ण ॥ वंदोनियां रघुवीरचरण ॥ वायुसुतें केले उड्डाण ॥ पित्याहून चपळत्वें ॥७५॥
गगनींहूनि अर्क उतरत ॥ तैसा गुहाकाश्रमीं हनुमंत ॥ येऊनि बोले अकस्मात ॥ अयोध्यानाथ आला कीं ॥७६॥
जो जगदानंद मूळकंद ॥ भरतहृदयारविंदमिलिंद ॥ रघुनाथ भक्तजनवरद ॥ जवळी आला जाणिजे ॥७७॥
परमानंद उदारघन ॥ अंतरंग मनमोहन ॥ परात्पर सोयरा जाण ॥ तो जवळीं आला कीं ॥७८॥
विश्वात्मक विश्वपाळक ॥ विश्वमनउदारक ॥ जनहृदयचाळक ॥ तों जवळी आला कीं ॥७९॥
ऐसें गुहके ऐकतां वचन ॥ वोसंडला आनंदेकरून ॥ धांवोनियां मारुतीचे चरण ॥ धरिले सद्रद होऊनियां ॥८०॥
ओळखोनियां परम भक्त ॥ त्यास हृदयी धरी हनुमंत ॥ गुहक मागुती लोळत ॥ चरणावरती मारुतीच्या ॥८१॥
म्हणे हें तन मन धन ॥ ओंवाळावें तुजवरून ॥ मग फळें सुमनें आणोन ॥ हनुमंत पूजिला गुहकें ॥८२॥
गुहकासी म्हणे हनुमंत ॥ चला नंदिग्रामासीं त्वरित ॥ स्वामी आला हें करूं श्रुत ॥ भरतप्रति जाऊनियां ॥८३॥
दोघेही उठिले ते क्षणीं ॥ एकमेकांचा हस्त धरूनि ॥ दोघेही भक्तशिरोमणि ॥ वेगेंकरूनि जाती ते ॥८४॥
तों नंदिग्रामीं भरत ॥ बोटानें दिवस मोजित ॥ म्हणे आतां न ये रघुनाथ ॥ चतुर्दश वर्षें लोटली ॥८५॥
भरत सर्वगुणी संपन्न ॥ तो भजनसमुद्रींचा मीन ॥ कीं वैरागरींचा पूर्ण ॥ अमोलिक मणि हा ॥८६॥
विवेकगंगेचा लोट थोर ॥ कीं ज्ञानाकाशींचा भास्कर ॥ कीं क्षमा धरिता सहस्रवक्र ॥ कीं सरोवर निश्चयाचें ॥८८॥
ऐसा तो भरत ते वेळीं ॥ म्हणे यावयाची सीमा जाहली ॥ राम प्रेमळाची माउली ॥ अजूनि दृष्टीं पडेना ॥८९॥
आतां हा देह टाकून ॥ धुंडीत जाईन रघुनंदन ॥ तत्काळचि कुंड रचून ॥ चेतविला अग्न कैकयीसुतें ॥९०॥
मग पाहिला दोन प्रहर ॥ अग्नींत घालावया शरीर ॥ सिद्ध जाहला भरत वीर ॥ परम प्रियकर रामाचा ॥९१॥
कुडासमीप उभा राहून ॥ अंतरीं आठविलें रामध्यान ॥ मुकुट कुंडलें आकर्ण नयन ॥ सुहास्यवदन सांवळे ॥९२॥
उडी घालावी जों आंत ॥ तों समीप जाला वायुसुत ॥ म्हणे आला आला रघुनाथ ॥ दशमुखांतक जगदात्मा ॥९३॥
आला सुरांचा कैवारी ॥ आला भक्तजनसाहाकारी ॥ भरत नेत्र उघडी तें अवसरीं ॥ तों मारुति घाली नमस्कार ॥९४॥
उष्णकाळ अत्यंत ॥ घायाळ रथ्ज्ञीं उदक मागत ॥ त्यासी जीवन पाविजे अकस्मात ॥ तैसा भरत सुखावला ॥९५॥
चकोर असतां क्षुधाक्रांत ॥ अवचित उगवे निशानाथ ॥ तैसा आनंदला भरत ॥ हनुमंतासी देखोनियां ॥९६॥
उचलोनियां परम प्रीतीं ॥ हृदयीं आलिंगिला मारुती ॥ म्हणे कोठें आहे रघुपति ॥ दावीं मज प्राणसखया ॥९७॥
प्राण जातां अमृत ॥ एकाएकीं घालिजे मुखांत ॥ तैसी शुभ वार्ता अकस्मात ॥ घेऊनि आलासी कपींद्रा ॥९८॥
मग हनुमंतासी बैसवून ॥ पुसिलें सकळ वर्तमान ॥ अमृतवर्षाव करीत घन ॥ तैसे येरें कथियेलें ॥९९॥
म्हणे कृपासिंधु रघुनंदन ॥ क्षणक्षणां तुमची आठवण ॥ करूनि म्हणे केव्हां जाईन ॥ भरताप्रति भेटावया ॥१००॥
अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
धन्य तुमचे बंधुपण ॥ शक्रपदातुल्य राज्य टाकून ॥ सकळ मंगलभोग त्यजून ॥ नंदिग्रामीं बैसलां ॥१॥
भरत म्हणे हो मारुति ॥ मृगजीवनीं बुडेल अगस्ति ॥ तमार्णवीं पडेल दिनपति ॥ दोष भागीरथी जरी लिंपे ॥२॥
शेष जरी भागेल धरितां क्षिती ॥ जरी मर्यादा टाकील सरितापती ॥ तरी राज्यवासना मारुती ॥ मज होईल जाणा पां ॥३॥
असो शत्रुघ्नासी म्हणे भरत ॥ तूं अयोध्येसी जाई त्वरित ॥ वसिष्ठ मातादि समस्त ॥ तयासी श्रुत करा वेगीं ॥४॥
अरुणोदय होतां सत्वर ॥ प्रजा सेना घेऊनि समग्र ॥ जगद्वंद्यासी सामोर ॥ गजरेंकरून येइंजे ॥५॥
ऐसी आज्ञा होतां शत्रुघ्न ॥ अयोध्येसीं गेला धांवोन ॥ टवटवीत प्रसन्नवदन ॥ सुमंतासी भेटला ॥६॥
म्हणे पाहता काय उठा त्वरित ॥ जवळी आलें श्रीरघुनाथ ॥ नंदिग्रामीं आला हनुमंत ॥ पुढें सत्वर सांगावया ॥७॥
हर्षें धांवत सुमंत ॥ आनंद न माये गगनांत ॥ दुंदुभी त्राहाटिल्या त्वरित ॥ आला रघुनाथ म्हणोनियां ॥८॥
दणाणिल्या राजभेरी ॥ नाद न समाये अंबरी ॥ शत्रुघ्नें राजसदनावरी ॥ कळस चढविला लवलाहें ॥९॥
सूर्योदयीं अकस्मात ॥ पृथ्वीवरी किरणें धांवत ॥ तैसी नगरीं प्रकटली मात ॥ आला रघुनाथ म्हणोनियां ॥११०॥
आळोआळी जन धांवती ॥ आंगीं रोमांच उभे राहाती ॥ सुख न समायें तयां चित्तीं ॥ नयनीं लोटती प्रेमबिंदु ॥११॥
सोळा पद्में दळभार ॥ सिद्ध जाहले तेव्हां सत्वर ॥ कुंजरभेरी चवदा सहस्र ॥ एकसरें ठोकिल्या ॥१२॥
शत्रुघ्न आणि सुमंत ॥ आले कौसल्येच्या सदनांत ॥ म्हणती माते आला रघुनाथ ॥ सीतासौमित्रासहित पै ॥१३॥
कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ उचंबळल्या आनंदेकरूनी ॥ सुखाश्रु लोटले नयनीं ॥ बैसल्या वहनी सत्वर ॥१४॥
वसिष्ठापासीं जाऊन ॥ आनंदे सांगे शत्रुघ्न ॥ स्वामी आले जी रघुनंदन ॥ चला सत्वर सामोरे ॥१५॥
आला ऐकतां रघुनाथ ॥ स्वानंदें उचंबळे ब्रह्मसुत ॥ चतुरंग दळ समस्त ॥ नगराबाहेर निघालें ॥१६॥
विद्युत्प्राय ध्वज झळकती ॥ मकरबिरुदें पुढें चालती ॥ अष्टादश प्रजा धांवती ॥ नगराबाहेर सत्वर ॥१७॥
कैकयी सुमित्रा कौसल्या ॥ सुखासनारूढ जाहल्या ॥ मंगलवाद्यांच्या ध्वनि लागल्या ॥ तो सोहळा न वर्णवे ॥१८॥
वसिष्ठ शत्रुघ्न सुमंत ॥ दिव्य रथीं बैसले त्वरित ॥ आनंदमय जन समस्त ॥ श्रीरघुनाथ पहावया ॥१९॥
थोडीशी उरतां लग्नघडी ॥ वेगें धांवती वऱ्हाडी ॥ कीं गंगेचिया जवळीं थडी ॥ तृषाक्रांत करिती त्वरेनें ॥१२०॥
तैसें ब्रह्मानंदेकरून ॥ पुढें धांवती अयोध्येचे जन ॥ इकडे भरत सीताशोकहरण ॥ सूर्योदयीं उठियेले ॥२१॥
नित्यनेमातें सारून ॥ पुढें चालिले दोघेजण ॥ भरत म्हणे आजि धन्य नयन ॥ रामनिधान देखती ॥२२॥
इकडे भारद्वाजाची आज्ञा घेऊन ॥ पुष्पकीं बैसे रघुनंदन ॥ सत्वर चालिलें विमान ॥ अयोध्यापट्टण लक्षित ॥२३॥
तों भरतासी म्हणे हनुमंत ॥ ऊर्ध्वपंथें पाहा जी त्वरित ॥ भरत जों ऊर्ध्व विलोकित ॥ तों अद्भुत देखिलें ॥२४॥
भरत म्हणे हनुमंतासी ॥ हें काय असंभाव्य आकाशीं ॥ वाद्यें वाजती मानसीं ॥ आश्चर्य मज वाटतें ॥२५॥
हनुमंते म्हणे पुष्पकविमान ॥ सेनेसहित सीतारमण ॥ वरी येतात बैसोन । परम वेगें करूनियां ॥२६॥
ऐसें सांगतां वायुनंदन ॥ भरतें घातलें लोटांगण ॥ मागुती ऊर्ध्व वदन करून ॥ पुनः विमान विलोकी ॥२७॥
मागुती साष्टांग नमस्कार ॥ प्रेमें घाली भरत वीर ॥ चंद्राकडे पाहे चकोर ॥ ऊर्ध्वपंथें प्रीतीनें ॥२८॥
मारुतीचा हस्त धरून ॥ पुढें चाले कैकयीनंदन ॥ तों राघवइच्छेकरून ॥ पुष्पक उतरलें भूमीवरी ॥२९॥
सीतेसहित रघुनंदन ॥ विमानाखालीं उतरून ॥ अयोध्येसी साष्टांग नमन ॥ राजीवनयन करी तेव्हां ॥१३०॥
जन्मभूमी जान्हवी जननी ॥ सद्रुरुस्थळ पवित्र अवनी ॥ शिवहरिप्रतिमा संत देखोनी ॥ साष्टांग नमन करावें ॥३१॥
तपस्वी वेदज्ञ वृद्ध ब्राह्मण ॥ यज्ञप्रसाद ध्वज देखोन ॥ वंद्यद्रुम समाधिस्थान ॥ महापुरुष वंदावे ॥३२॥
सत्यव्रती श्रीरघुनाथ ॥ म्हणोनि अयोध्येसी नमस्कारित ॥ तों हनुमंतासमवेत ॥ जवळी भरत देखिला ॥३३॥
दाटला अष्टभावें करून ॥ घालीत येतसे लोटांगण ॥ श्रीरामवियोगेंकरून ॥ शरीर कृश जाहले ॥३४॥
भस्म लाविलें शरीरासी ॥ वल्कलें वेष्टित तो तापसी ॥ तैसा भरत देखोन मानसीं ॥ सीतावर कळवळला ॥३५॥
चरणीं क्रमीत भूमंडळ ॥ पुढें चाले तमालनीळ ॥ तान्हया वत्सालागीं स्नेहाळ ॥ धेनु हंबरत जैसी कां ॥३६॥
भरतें कैसें देखिले रघुनाथा ॥ बहुत दिवस गेला पिता ॥ तों कुमरें दृष्टीं देखतां ॥ धांवे जैसा स्नेहभरें ॥३७॥
तैसें भरतें धांवोनी ॥ मिठी घातली श्रीरामचरणीं ॥ की गेले धन देखतां नयनीं ॥ मिठी घाली जेविं लोभी ॥३८॥
कीं जन्मांधासी आले नयन ॥ कीं मृत्युसमयीं अमृतपान ॥ कीं दरिद्रीयास निधान ॥ अकस्मात प्राप्त जाहलें ॥३९॥
किंवा मारिता तस्करीं ॥ अकस्मात धांवला कैवारी ॥ तों जेविं सुखावे अंतरीं ॥ भरतासी तैसें वाटत ॥१४०॥
राघवें उचलूनि ते समयीं ॥ भरत दृढ धरिला हृदयीं ॥ दोघांचे नयनप्रवाही ॥ जलसरिता लोटल्या ॥४१॥
हरिहर दोघे भेटले ॥ शशिमित्र एकवट जाहले ॥ कीं क्षीराब्धीचे एवकटले ॥ लोट जैसे एकत्र ॥४२॥
कीं वेदांतग्रंथीचें अर्थ ॥ ऐक्यत्वा परस्परें येत ॥ तैसा दशमुखांतक आणि भरत ॥ एकपणें मिळाले ॥४३॥
सम संतोष समान प्रीति ॥ सोडावें हें न वाटे चित्तीं ॥ वियोगव्यथा दिगंतराप्रति ॥ जाती जाहली ते काळीं ॥४४॥
आलिंगन देऊन वेगळे होती ॥ परी अंतरीं नव्हेच तृप्ति ॥ तो सोहळा डोळां पाहती ॥ सुग्रीव आणि बिभीषण ॥४५॥
म्हणती भरत रघुपति ॥ अद्भुत दोघांची प्रीति ॥ एकास एक आवडती ॥ प्राणाहून पलिकडे ॥४६॥
बंधु साधु विरक्त भक्त ॥ चारी प्रकारें वंद्य भरत ॥ राज्य टाकूनि अरण्यांत ॥ चतुर्दश वर्षें बैसला ॥४७॥
नाहीं तरी आमुचें बंधुपण ॥ एकमेकांचे घेतले प्राण ॥ आतां रघुनाथ म्हणोन ॥ वंद्य जाहलों त्रिलोकीं ॥४८॥
परी धन्य वाळी आणि रावण ॥ त्यांचे विरोधप्रसंगेकरून ॥ सखा जोडला रघुनंदन ॥ सच्चिदानंदस्वरूप जो ॥४९॥
असो भरते प्रेमेंकरून ॥ वंदिले जनकजेचे चरण ॥ जैसें वत्स प्रीतीनें धांवोन ॥ रिघे धेनूचे कांसेसीं ॥१५०॥
अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १५१ ते २२१
यावरी भरत आणि लक्ष्मण ॥ उचंबळती प्रेमरसेंकरून ॥ एकमेकांसी आलिंगन ॥ देते जाहले तेधवां ॥५१॥
सुग्रीव आणि बिभीषण ॥ उभयतांसी म्हणे रघुनंदन ॥ भरतासी क्षेमालिंगन ॥ द्यावें आतां ते समयी ॥५२॥
ऐसें ऐकतां दोघेजण ॥ भरतासी करिती साष्टांग नमन ॥ सुग्रीवासी उठवून ॥ भरतें आधी आलिंगिलें ॥५३॥
सवेंचि उठोनि बिभीषण ॥ हृदयीं धरिला प्रीतीकरून ॥ यावरी नळ नीळ वाळिनंदन ॥ जांबुवंतादि भेटले ॥५४॥
याउपरी गुहक भक्त ॥ तोही भरताऐसा व्रतस्थ ॥ तेणें प्रेमभरें दंडवत ॥ केलें तेव्हां रामासी ॥५५॥
सर्वासी समान रघुनाथ ॥ गुहकास तेव्हां हृदयीं धरित ॥ आनंद न माय गगनांत ॥ गुहकाचा ते काळीं ॥५६॥
मग गुहक भरतासमवेंत ॥ विमानीं बैसला रघुनाथ ॥ विमानी मागुनी उंचावत ॥ चालिले अद्भुत वायुवेगें ॥५७॥
क्षीराब्धितटीं जाऊन ॥ बैसे जैसा विष्णुवहन ॥ नंदिग्रामासमीप विमान ॥ उतरले तैसे ते वेळीं ॥५८॥
सीता आणि श्रीरघुनाथ ॥ पुष्पकाखालीं उतरत ॥ वानर असुर समस्त ॥ क्षण न लागतां उतरले ॥५९॥
राघव म्हणे पुष्पकासी ॥ आतां तुवां जावें कुबेरापासीं ॥ चिंतिल्या समयासीं ॥ आम्हापासीं येइंजे ॥१६०॥
ऐसी आज्ञा होता तात्काळिक ॥ ऊर्ध्वपंथे गेलें पुष्पक ॥ धनपतीपासीं जाऊनि देख ॥ स्थिर जाहलें ते काळीं ॥६१॥
नंदिग्रामासमीप अरण्यांत ॥ उतरता जाहला रघुनाथ ॥ वानर असुरदळ समस्त ॥ सेना तेथें बैसली ॥६२॥
इकडे अयोध्येबाहेर ॥ निघालें जाण दळ परिकर ॥ रथ श़ृंगारिले सुंदर ॥ आनंदें बहुत चालिले ॥६३॥
चवदा सहस्र कुंजरभेरी ॥ दणाणिल्या ते अवसरीं ॥ सोळा पद्में दळेसी झडकरी ॥ शत्रुघ्न येत भेटावया ॥६४॥
भरत म्हणे जी रघुराया ॥ शत्रुघ्न सुमंत आले भेटावया ॥ आणि माताही येती लवलाह्या ॥ होऊनियां स्नेहभरित ॥६५॥
जो तपें ज्ञानें समर्थ ॥ जो शांतिक्षमेचा पर्वत ॥ तो वसिष्ठमुनि सद्गुरुनाथ ॥ भेटावया येत त्वरेनें ॥६६॥
आणि अयोध्येचे सकळ ब्रह्मण ॥ अष्टादश प्रजा सैन्य संपूर्ण असंभाव्यं प्रातीकरून ॥ भेटावया येतसे ॥६७॥
तों सुमंत आणि शत्रुघ्न ॥ रथाखालीं उतरून ॥ अवलोकिता सीताजीवन ॥ लोटांगण घालिती ॥६८॥
देखोनि शत्रुघ्न सुमंत ॥ भेटावया उठे रघुनाथ ॥ शत्रुघ्न चरणीं मिठीं घालीत ॥ नेत्रीं उदक स्रवतसे ॥६९॥
रावणारि सद्द होऊन ॥ शत्रुघ्नासी देत आलिंगन ॥ तो सुमंते धरिले चरण ॥ चिषकंठवंद्याचें ते काळी ॥१७०॥
बंधूचे परी आदरे ॥ तोही आलिंगिला रघुवीरें ॥ परी प्रीती सौमित्रे ॥ सुमंत शत्रुघ्न आलिंगिले ॥७१॥
यावरी सकळ जुत्पती ॥ सुग्रीव बिभीषण नृपती ॥ सुमंत शत्रुघ्ना परम प्रीतीं ॥ भेटते जाहले तेधवां ॥७२॥
अवश्य सौभाग्यसरिता ॥ दोघांहीं वंदिली जनक दुहिता ॥ यावरी सुमंत म्हणे रघुनाथा ॥ सदगुरु वसिष्ठ समीप आले ॥७३॥
ऐसें बोलतां सुमंत ॥ सामोरा धांवे रघुनाथ ॥ तों वहानाखाली ब्रह्मसुत ॥ राम देखोनि उतरला ॥७४॥
नेत्रीं देखोनि सद्गुरुनाथ ॥ सद्द झाला जनजजामात ॥ ॥ दंडन्यायें नमस्कार घालित ॥ धांवूनि वसिष्ठ उचली प्रेमें ॥७५॥
म्हणे जगद्वंद्या रघुनाथा ॥ तुझें दर्शन दुर्लभ समस्तां ॥ भूभार हरावया तत्वतां ॥ अवतरलासी सूर्यवंशी ॥७६॥
संसारभयश्रममोचना ॥ रावणांतका चिन्मयलोचना ॥ पुराणपुरुषा जगमोहना ॥ धन्य लीला दाविली ॥७७॥
मग बोले जगदात्मा ॥ सर्व तुमचे कृपेचा महिमा ॥ गुरुभक्तासी शिव ब्रह्मा ॥ सनकादिक वंदिती ॥७८॥
राग काळ भय मृत्य ॥ त्यांपासूनि रक्षी सद्गुरुनाथ ॥ देव केले बंधमुक्त ॥ हा प्रताप गुरुकृपेचा ॥७९॥
मग वसिष्ठ मुनीचे चरण ॥ वंदी प्रेमें सुमित्रानंदन ॥ त्यासी गुरुनें हृदयीं धरून ॥ म्हणे धन्य कीर्ति तुझी ॥१८०॥
त्यावरी वसिष्ठाचे चरण ॥ जानकी वंदी प्रमेंकरून ॥ गुरु म्हणे अनंत कल्याण । सौभाग्यवर्धन तुझें हो कां ॥८१॥
जनकात्मजे तूं पूर्ण सती ॥ वाढविली राघवाची कीर्ति ॥ तूं प्रणवरूपिणी चिच्छिक्ति ॥ ब्रह्मांड रचिती स्वइच्छे ॥८२॥
असो सुग्रीव बिभीषणादि वीर ॥ करिती सद्गुरुसी नमस्कार । तों माता आली सत्वर ॥ सुखासनीं बैसोनियां ॥८३॥
वहनापुढें वेत्रधार ॥ चालती सहस्रांचे सहस्र ॥ वहन आच्छादिलें समग्र ॥ हेमांबरेंकरूनियां ॥८४॥
सुमंत म्हणे रघुनाथा ॥ स्वामी जवळी आली माता ॥ तों धीर न धरवे सीताकांता ॥ सामोरा जात त्वरेनें ॥८५॥
वहन ठेलें भूमंडळी ॥ तों राघव धांवूनि आला जवळी ॥ जैसे तान्हे बाळ उडी घाली ॥ धेनु जवळी देखतां ॥८६॥
मातेचे चरणीं मस्तक ॥ ठेवी त्रिभुवननायक ॥ मायेनें उचलोन तात्कालिक ॥ हृदयीं धरिला ते काळीं ॥८७॥
नेत्रीं अश्रुधारा वाहात ॥ तेणें अभिषेकिला रघुनाथ ॥ स्नेहभरें माता स्फुंदत ॥ सद्द कंठ जाहला ॥८८॥
म्हणे चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ बाळें माझीं गेलीं वनांत । सुकुमार चरणीं चालत ॥ शीतोष्ण सोशित पैं ॥८९॥
श्रीराम माझा राजहंस ॥ सोडोनि अयोध्यामानस ॥ पाठविला कंटकवनास ॥ सांवळा डोळस सुकुमार ॥१९०॥
माझा रामचंद्र निर्मळ ॥ वियोगराहु मध्यें सबळ ॥ चतुर्दश वर्षे शुद्ध मंडळ ॥ वदन आजि देखिला ॥९१॥
चतुर्दश वर्षें क्रमिली रजनी ॥ आजि राम उगवला वासरमणी ॥ अयोध्याजनवदनकमळिणी ॥ टवटविल्या एकदांचि ॥९२॥
नवमेघरंग रघुवीर ॥ वियोगसमीरें नेला दूर ॥ देहक्षेत्र शोषिलें समग्र ॥ आजिवरी आमुचें ॥९३॥
असो यावरी रघुनंदन ॥ करी मातेचें समाधान ॥ म्हणे भाग्य आमुचें परिपूर्ण ॥ देखिले चरण डोळां तुझें ॥९४॥
तों येऊनि लक्ष्मण ॥ वंदी कौसल्येचे चरण ॥ कौसल्येनें हृदयी धरून ॥ बोले वचन सद्द ॥९५॥
दोघे माझे चिंतामणी ॥ गोफणिले होते दूर वनीं ॥ पूर्वभाग्येंकरूनी ॥ पुढती नयनीं देखिले ॥९६॥
सुमित्रेचे चरण सप्रेमें ॥ वंदिले तेव्हां आत्मारामें ॥ हृदयीं आलिंगिला सप्रेमें ॥ सुमित्रेनें तेधवां ॥९७॥
म्हणे चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ अयोध्या जाहली होती प्रेतवत ॥ आजि निजप्राण रघुनाथ ॥ आंत संचरला ॥९८॥
असो सुमित्रेसी वंदून ॥ रामें कैकयीस केले नमन ॥ कौसल्येऐसें आलिंगन ॥ प्रीतीनें तेणें दिधलें ॥९९॥
कैकयी म्हणे रघुनाथा ॥ कल्याणरूपें नादें आतां ॥ अपयश आलें माझे माथां ॥ तें आजि सर्व निरसलें ॥२००॥
शुष्क कासारींचें मीन ॥ तळमळत होते अयोध्याजन ॥ तो आजि राम जगज्जीवन ॥ येऊनि भरलें एकसरें ॥१॥
इकडे सुमित्रेचे चरण ॥ साष्टांग नमी लक्ष्मण ॥ पुत्रास प्रेमें उचलून ॥ हृदयी धरी तेधवां ॥२॥
म्हणे चवदा वर्षें निराहार ॥ वनी श्रमलासी तूं थोर ॥ सौमित्र देत प्रत्युत्तर ॥ रघुवीरकृपेनें सुखी होतो ॥३॥
मग कैकयीस नमस्कार ॥ करीत भूधरावतार ॥ आलिंगोनियां सौमित्र ॥ म्हणे बारे विजयी होईं ॥४॥
यावरी कौसल्येचे चरणीं ॥ लागे येऊन मंगलभगिनी ॥ हृदयीं दृढ आलिंगोनी ॥ रामजननी बोलत ॥५॥
चतुर्दश वर्षेंपर्यंत ॥ माये श्रमलीस बहुत ॥ स्नेहे मुख कुरवाळीत ॥ जानकीचे तेधवां ॥६॥
नवरत्नमुद्रिका परम प्रीतीं ॥ घाली जानकीचें हातीं ॥ तों सीतेनें सुमित्रा सती ॥ परम स्नेहें नभियेली ॥७॥
सुमित्रा म्हणे वो साजणी ॥ परम श्रमलीस काननीं ॥ आपुले कंठींची माळ काढूनी ॥ गळां घातली जानकीच्या ॥८॥
स्नेहेंकरूनि धरिली हृदयीं ॥ मग सीतेनें वंदिली कैकयी ॥ क्षेम जो दिधलें नाहीं ॥ तों वचन काय बोलत ॥९॥
वय तुझें लहान साचार ॥ परी कीर्ति केली बहुत थोर ॥ रावणाची संपदा समग्र ॥ भोगूनियां आलीसी ॥२१०॥
श्रोत्रियाचें पात्र पूर्ण ॥ न कळतां घेऊनि गेलें श्वान ॥ तें श्वान मारिलें क्रोधेंकरून ॥ तरी पात्र ते पवित्र नोहेचि ॥११॥
तैसा राम रावण मारून ॥ तुज आणिलें सोडवून ॥ कोणे एके प्रकारेंकरून ॥ कीर्ति त्रिभुवनीं प्रकटलीं ॥१२॥
राम कष्टला वनवासीं ॥ परी तूं सुखें होतीस लंकेसी ॥ तेथींचा सोहळा मानसीं ॥ आठवत असेल तुझिया ॥१३॥
ऐसें कैकयी बोलतां ॥ उगीच परतून गेली सीता ॥ अपवित्रासी उत्तर देतां ॥ येत हीनता श्रेष्ठासी ॥१४॥
म्हणोनियां जनकबाळी ॥ जाऊनियां बैसली कौसल्येजवळी ॥ शांतीपासीं जैसी शोभली ॥ क्षमा निरंतर राहावया ॥१५॥
कीं आवडी तेथें भक्ती ॥ राहे जैसी परम प्रीतीं ॥ कीं धारणा तेथें वृत्ती ॥ न सोडीच सर्वथा ॥१६॥
तैसी कौसल्येपासीं सीता ॥ शोभली ती जगन्माता ॥ भाविक दुर्जना त्यागूनि तत्वतां ॥ संतसंगें जेवीं वसे ॥१७॥
रामविजयग्रंथ सुरस ॥ उत्तरकांड हाचि कळस ॥ त्यावरी अयोध्याप्रवेश ॥ सावकाश परिसिजे ॥१८॥
मंगलस्नान करून ॥ रघुवीर करील भोजन ॥ मग सुमूर्तेेंसी संपूर्ण ॥ अयोध्येत प्रवेशती ॥१९॥
श्रीधरवरदा राघवेशा ॥ ब्रह्मानंदा पुराणपुरुषा ॥ अभंगपद निजदासा ॥ कृपा करून देईं तूं ॥२२०॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ पंचत्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२२१॥
॥ अध्याय ३५ ॥ ओंव्या ॥२२१॥
॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
