शहीद भगतसिंग, राजगुरू, सुखदेव, बोस, आझाद, मंगल पांडे यांनी देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी केलेल्या बलिदानाची इतिहासात नोंद आहे. भारत शतकानुशतके त्यांच्या बलिदानाची प्रशंसा करत राहील. देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यात असे काही क्रांतिकारक झाले आहेत, ज्यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात आपले संपूर्ण आयुष्य वेचले नाही तर हसत हसत फासावर लटकले. पण या बलिदानाचा आणि हौतात्म्याचा खेदजनक भाग म्हणजे त्यांच्याबद्दल कोणालाच माहिती नाही. या बलिदानाच्या शौर्यगाथा गुगलवरही सापडत नाहीत.
स्वातंत्र्यदिनानिमित्त वेबदुनियाने अशाच काही बलिदानांची माहिती घेण्याचा प्रयत्न केला. मोठ्या संशोधनानंतर आणि त्यांच्या कुटुंबीयांकडे उपलब्ध असलेल्या काही पुराव्यांच्या आधारे आम्ही त्यांच्या हौतात्म्याची कहाणी समोर आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी शहीद झालेल्या हुतात्म्यांची माहिती जाणून घेऊया.
एकाच कुटुंबातील 5 वीर शहीद झाले -
1857 च्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धात झालेल्या क्रांतीच्या काळात मध्य प्रदेशातील मुलताई येथे राहणाऱ्या देशपांडे कुटुंबाच्या बलिदानाचा इतिहास उल्लेखनीय आहे. स्वातंत्र्याचा लढा लढताना देशपांडे कुटुंबातील पाच जणांनी फाशीला मिठी मारली, परंतु केवळ एका क्रांतिकारकाच्या हौतात्म्याचा उल्लेख खूप शोधल्यानंतर समोर येऊ शकला. मात्र त्यांच्या बलिदानाची कहाणी या घराण्याच्या वंशज पद्मा काळे यांनी त्यांच्या ‘फाशी आंबा’ या पुस्तकात नोंदवली आहे. या क्रांतिकारकांच्या हौतात्म्याच्या कथा महाराष्ट्रातील वर्तमानपत्रांतून वेळोवेळी प्रसिद्ध झाल्या आहेत.
या कुटुंबातील कौस्तुभ देशपांडे यांनी खास वेबदुनियाशी बोलताना सांगितले की, कुटुंबातील वडीलधाऱ्यांकडून समोर येणारी कागदपत्रे आणि आठवणींवरून त्यांच्या कुटुंबाने स्वातंत्र्यलढ्यात मोठे बलिदान दिल्याचे स्पष्ट होते.
अहमदशाह अब्दालीविरुद्ध मराठा सैन्य तयार होते -
त्यांनी सांगितले की 1760 मध्ये तत्कालीन पेशवे नानासाहेब (बाजीरावांचा मुलगा) यांनी त्यांचे चुलते सदाशिवराव भाऊ यांच्या नेतृत्वाखाली मोठ्या मराठा सैन्याला अफगाण लुटारू अहमदशाह अब्दालीपासून देशाचे रक्षण करण्यासाठी पुण्याहून दिल्लीकडे कूच करण्याचा आदेश दिला. दिल्लीला निघालेल्या या सैन्यात साताऱ्याचे सरदार देशपांडे यांचाही समावेश होता. दिल्लीच्या वाटेवर सिंधिया, होळकर, पवार आणि इतर सरदारांचे सैन्य पेशव्यांच्या सैन्यात सामील झाले.
...आणि मराठ्यांचा पराभव -
14 जानेवारी 1761 रोजी पानिपतच्या भयंकर युद्धात सदाशिवराव भाऊंच्या सैन्याने अहमदशाह अब्दालीच्या सैन्याविरुद्ध जोरदार लढा दिला. पण या युद्धात मराठ्यांचा पराभव झाला. या युद्धात दोन्ही बाजूंनी अनेक मृत्यू झाले. तथापि या युद्धात जे सरदार जिवंत परत येऊ शकले त्यात महादजी सिंधिया, मल्हारराव होळकर, सरदार देशपांडे इत्यादींचा समावेश होता. या सर्वांचा पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या हिंद स्वराज्याच्या स्थापनेत हातभार लागला. आणि मग तो दिवस आला जेव्हा सुमारे 10 वर्षांनी माधवराव पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली महादजी सिंधियाने पुन्हा दिल्लीवर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले आणि पानिपतच्या पराभवाचा बदला घेतला.
अशाप्रकारे देशपांडे घराणे प्रसिद्ध झाले -
वास्तविक युद्धातील पराभवानंतर सरदार देशपांडे यांना नवी सुरुवात करायची होती. त्यासाठी त्यांनी प्रथम काशी विश्वनाथाच्या दर्शनासाठी काशी गाठली. ज्या देवतेची मूर्ती तिथे प्रथम दिसेल, त्यालाच आपले आवडते दैवत मानून आपल्या जीवनात नवा अध्याय सुरू करायचा, असे त्याने ठरवले होते. विशेष म्हणजे काळ्या पाषाणापासून बनवलेली राधा-कृष्णाची मूर्ती त्यांनी प्रथम पाहिली. त्याला सोबत घेऊन नवीन कामाच्या शोधात तापी नदीच्या काठावर वसलेल्या मुलताईला पोहोचले. यानंतर त्यांनी मुलताईला आपले काम करण्याचे ठरवले.
1761 मध्ये ते आपल्या कुटुंबासह तेथे कायमचे स्थायिक झाले. मुलताई येथील तापी नदीच्या काठावर असलेले राधा-कृष्णाचे मंदिर याची साक्ष देते आणि हा इतिहास सांगते. अशा प्रकारे साताऱ्याचे देशपांडे घराणे मुलताईचे देशपांडे घराणे म्हणून प्रसिद्ध झाले.
मदत करून शहादत -
1817-19 च्या तिसऱ्या मराठा-इंग्रज युद्धात इंग्रजांनी शनिवार वाडा ताब्यात घेतला. त्याचा परिणाम असा झाला की या काळात मराठा साम्राज्यात अनेक ठिकाणी क्रांतीची लाट पसरली आणि त्याचवेळी इंग्रजांशी संघर्षही झाला. दरम्यान अप्पासाहेब भोंसले आणि नागपूरच्या गोंड राजाच्या सैन्याने बैतुलजवळ कॅप्टन स्पार्क्सच्या संपूर्ण सैन्याचा नाश केला. यामुळे संतप्त होऊन इंग्रजांनी अप्पा साहेबांना पकडण्यासाठी आणखी सैन्य पाठवले, परंतु अप्पा साहिबांना पकडण्यात ब्रिटिश सैन्य अपयशी ठरले. देशपांडे आणि देशमुख मुखिया यांनी यात खूप मदत केली होती, परिणामी आप्पासाहेबांना मदत केल्याच्या आरोपावरून इंग्रजांनी देशमुख आणि देशपांडे मुखिया यांना मुलताईच्या तुरुंगात टाकले आणि फाशी दिली. पद्मा काळे सांगते की त्यांच्या वडिलांनी त्यांना बडचीचोली गावातील संपूर्ण जागा आणि घनदाट जंगल दाखवले, जिथे हा बलिदान आणि ही ऐतिहासिक घटना घडली.
5 योद्ध्यांनी बलिदान दिले -
देशासाठी केलेल्या क्रांतीमध्ये या कुटुंबाचे अतुलनीय योगदान आहे. खरे तर 1857 च्या क्रांतीमध्ये म्हणजेच पहिल्या स्वातंत्र्यलढ्यात या घराण्यातील 5 योद्ध्यांनी योगदान दिले आणि इंग्रजांशी झालेल्या युद्धात देशभक्ती दाखवली. त्यानंतर इंग्रजांनी या योद्ध्यांना मुलताईजवळील आंब्याच्या झाडावर फाशी दिली. कोणत्याही दस्तऐवजात या बलिदानाची कुठेही नोंद नसली तरी कुटुंबातील प्रत्येक शाखेने पिढ्यानपिढ्या आपल्या पूर्वजांच्या बलिदानाचे स्मरण करून हे बलिदान जिवंत ठेवले आहे. या आठवणी आणि भूतकाळातील आठवणींच्या आधारे पद्मा काळे यांनी 'फाशी आंबा' हे पुस्तक लिहिले आहे. ज्यामध्ये या कुटुंबाच्या शहीद झालेल्या गोष्टींची नोंद आहे.
गोपाळ बाबांची समाधी मुलताई येथे आहे -
या कुटुंबातील कौस्तुभ देशपांडे यांनी सांगितले की, पद्मा काळे यांचे आजोबा सांगायचे की, त्या पाच शूर योद्ध्यांना फाशी दिल्यानंतर इंग्रजांनी त्यांचा मुलताईतील वाडा जाळला. त्यांचे आई-वडील आणि दोन बहिणींनी लपून राहून आपला जीव वाचवला. त्या सांगतात की आजोबांच्या वडिलांनी संन्यास घेतला होता. त्यांची समाधी आजही मुलताई येथे आहे. ही समाधी गोपाळबाबांच्या नावाने ओळखली जाते. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यातील नायक तात्या टोपे यांनी तापीच्या काठावर यज्ञ केल्याचेही ते सांगतात. देशपांडे घराण्याच्या प्रमुखांशी चर्चा करून त्यांचे सैन्य आजूबाजूच्या घनदाट जंगलात सुभेदार म्हैसाळच्या शोधात निघाले. आजही तो परिसर घनदाट जंगलांनी भरलेला आहे.
स्वातंत्र्यलढ्यातील या कुटुंबाचा संबंध यावरूनही येतो की त्यांची आई सांगायची की, झाशीच्या राणींचा मुलगा दामोदर आपल्या आजोबांना भेटायला बैतूलला आले होते. खरे तर त्यांना इंग्रजांकडून 5 लाखांचे सोन्याचे दागिने मोफत मिळायचे होते. वडील बैतुलचे प्रसिद्ध वकील होते, म्हणून त्यांना रिसीव्हर बनवण्यात आले.
घरातील वडीलधारी मंडळी सांगतात की, सर्वस्व गमावूनही क्रांतीची मशाल विझली नाही. इंग्रजांविरुद्ध युद्ध चालूच राहिले. 1932 मध्ये त्यांचे घर क्रांतिकारकांसाठी तळ होते. तेथून दैनिक बुलेटिन वगैरे छापण्याचे काम चालू राहिले.
सरकारने सत्काराचे निमंत्रण दिले होते -
1857 ला 100 वर्षे पूर्ण झाल्याबद्दल दिवंगत लक्ष्मणराव देशपांडे (पद्मा काळे यांचे वडील) यांना 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांच्या कुटुंबाने दिलेल्या बलिदानाबद्दल सरकारला त्यांचा सन्मान करायचा आहे असे सरकारकडून सांगण्यात आले. पण देशपांडेजींनी आपला छोटा परिवार मुलताईत आहे, फक्त त्यांच्याशी संपर्क करा, असे सांगून सरकारचा प्रस्ताव नाकारला. यानंतर याच कुटुंबातील श्रीधर देशपांडे यांचा सत्कार करण्यात आला. यावेळी काही लोकांनी झाशीची राणी आणि तात्या टोपे यांच्या वेशभूषेत सजवून मुलताईच्या रस्त्यावरून मिरवणूक काढण्यात आली.
टीप: ही बातमी मुलताई देशपांडे कुटुंबीयांनी दिलेल्या माहिती आणि पुराव्यावर आधारित आहे.
