जगन्नाथ शंकरशेट मुरकुटे (नाना शंकरशेट) हे १९व्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक थोर समाजसेवक, शिक्षणतज्ज्ञ, उद्योगपती आणि आधुनिक मुंबईचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा जन्म १० फेब्रुवारी १८०३ रोजी ठाणे जिल्ह्यातील मुरबाड येथे एका दैवज्ञ ब्राह्मण व्यापारी कुटुंबात झाला आणि त्यांचे निधन ३१ जुलै १८६५ रोजी मुंबईत झाले. त्यांचे पूर्ण नाव जगन्नाथ शंकरशेट मुरकुटे होते, परंतु ते 'नाना शंकरशेट' या नावाने अधिक प्रसिद्ध होते. त्यांनी मुंबईच्या जडणघडणीत, शिक्षण क्षेत्रात, सामाजिक सुधारणांमध्ये आणि भारतीय रेल्वेच्या विकासात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. आचार्य प्रल्हाद केशव अत्रे यांनी त्यांना "मुंबईचे अनभिषिक्त सम्राट" असे संबोधले.
प्रारंभिक जीवन
जन्म आणि कुटुंब: नाना शंकरशेट यांचा जन्म एका श्रीमंत दैवज्ञ ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील शंकर मुरकुटे हे जवाहिरी आणि हिऱ्यांचा व्यापार करणारे यशस्वी व्यापारी होते. १७९९ च्या टिपू-इंग्रज युद्धात त्यांना मोठी संपत्ती मिळाली होती. नानांचे बालपण संपन्नतेत गेले. त्यांनी मराठी, इंग्रजी आणि संस्कृत भाषांवर प्रभुत्व मिळवले. लहानपणीच त्यांच्या आई भवानीबाई यांचे निधन झाले, आणि १८२२ मध्ये वडिलांचेही निधन झाले. वयाच्या अवघ्या १८व्या वर्षी त्यांच्यावर कुटुंब आणि व्यापाराची जबाबदारी आली. नानांनी आपल्या वडिलांचा जवाहिरी आणि हिऱ्यांचा व्यापार यशस्वीपणे सांभाळला. त्यांची प्रामाणिकता आणि विश्वासार्हता यामुळे अरब, अफगाण आणि इतर परदेशी व्यापारी त्यांच्याकडे आपली मालमत्ता ठेवत असत.
मुंबईच्या विकासातील योगदान
नाना शंकरशेट यांना 'मुंबईचे शिल्पकार' म्हणून ओळखले जाते, कारण त्यांनी मुंबईला आधुनिक शहर बनवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. नाना शंकरशेट यांनी भारतातील पहिल्या रेल्वेच्या उभारणीत मोलाचे योगदान दिले. १८३० मध्ये इंग्लंडमधील लिव्हरपूल-मँचेस्टर रेल्वेमार्गाच्या उद्घाटनाची माहिती मिळाल्यावर त्यांनी मुंबईत रेल्वे आणण्याचा संकल्प केला. त्यांनी 'ग्रेट इंडियन पेनिनसुला रेल्वे' (GIP) च्या स्थापनेत पुढाकार घेतला आणि त्याचे पहिले भारतीय संचालक बनले. १६ एप्रिल १८५३ रोजी बोरीबंदर ते ठाणे या मार्गावर भारतातील आणि आशियातील पहिली रेल्वे धावली, ज्यामध्ये नाना शंकरशेट एक प्रवासी होते. रेल्वेच्या या यशस्वी उद्घाटनासाठी त्यांना राणी एलिझाबेथ यांनी सुवर्ण पास प्रदान केला. रेल्वेच्या कार्यालयासाठी त्यांनी स्वत:च्या बंगल्यातील जागा उपलब्ध करून दिली.
मुंबई महानगरपालिका: १८६४ मध्ये मुंबईसाठी स्वतंत्र म्युनिसिपल आयोगाची स्थापना झाली, ज्याचे पुढे मुंबई महानगरपालिकेत रूपांतर झाले. या संस्थेच्या उभारणीत नानांचा मोठा वाटा होता. त्यांनी मुंबईत अनेक रस्ते, चौक आणि सार्वजनिक इमारतींच्या निर्मितीसाठी आर्थिक आणि बौद्धिक योगदान दिले. गिरगांव येथील भवानी-शंकर मंदिर आणि राम मंदिर ही त्यांची देण आहे.
शिक्षण क्षेत्रातील योगदान
नाना शंकरशेट यांना शिक्षणाशिवाय समाजाचा उद्धार होऊ शकत नाही याची जाणीव होती. त्यांनी अनेक शैक्षणिक संस्थांच्या स्थापनेत पुढाकार घेतला:
बॉम्बे नेटिव्ह एज्युकेशन सोसायटी: १८२२ मध्ये माउंट स्टुअर्ट एल्फिन्स्टन यांच्या सहकार्याने त्यांनी ही संस्था स्थापन केली, जी पश्चिम भारतातील पहिली शिक्षण संस्था होती.
एल्फिन्स्टन कॉलेज: १८२७ मध्ये 'एलफिन्स्टन फंड' गोळा करण्यात नाना विश्वस्त होते, ज्यामधून एल्फिन्स्टन हायस्कूल आणि कॉलेज स्थापन झाले.
ग्रँट मेडिकल कॉलेज: १८४५ मध्ये त्यांनी सर रॉबर्ट ग्रँट यांच्या स्मरणार्थ या वैद्यकीय महाविद्यालयाची स्थापना केली. येथे मराठी भाषेतून वैद्यकीय शिक्षण देण्याची व्यवस्था केली.
मुलींची शाळा: १८४८ मध्ये त्यांनी मुंबईत पहिली मुलींची शाळा सुरू केली, जी शिक्षण क्षेत्रातील क्रांतिकारी पाऊल होते.
जगन्नाथ शंकरशेट शिष्यवृत्ती: १८६६ पासून मुंबई विद्यापीठातर्फे संस्कृत विषयात प्रथम येणाऱ्या विद्यार्थ्यांना ही शिष्यवृत्ती दिली जाते.
इतर संस्था: त्यांनी 'स्टुडंट्स लिटररी अँड सायंटिफिक सोसायटी' (१८४५), 'जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट' आणि 'बॉम्बे असोसिएशन' (१८५२) यांच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावली.
सामाजिक सुधारणा
नाना शंकरशेट यांनी सामाजिक सुधारणांसाठीही कार्य केले:
त्यांनी इंग्रज अधिकारी जॉन माल्कम आणि राजा राममोहन रॉय यांच्या सहकार्याने सती प्रथेविरुद्ध आवाज उठवला आणि ती बंद करण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी बालविवाहाच्या विरोधात व्याख्याने देऊन समाजात जनजागृती केली. त्यांनी अनेक धर्मशाळा, मंदिरे आणि सामाजिक संस्था बांधल्या. त्यांच्या दानशूर वृत्तीमुळे त्यांनी स्कूल ऑफ इंडस्ट्रीज, जिजामाता बाग आणि इतर संस्थांसाठी मोठ्या देणग्या दिल्या.
राजकीय आणि प्रशासकीय योगदान
१८६१ मध्ये नाना शंकरशेट मुंबई प्रांताच्या विधिमंडळाचे सभासद बनले. १८६२ मध्ये ते गव्हर्नरचे सल्लागार म्हणून नियुक्त झाले.
मुंबई महापालिकेची स्थापना करणाऱ्या या कायद्याच्या निर्मितीत त्यांचा सहभाग होता.
ते मुंबईच्या एशियाटिक सोसायटीचे सदस्य होते आणि त्यांनी अनेक सामाजिक आणि सांस्कृतिक चळवळींना प्रोत्साहन दिले.
देणग्या आणि वारसा
नाना शंकरशेट यांनी समाजासाठी उदार देणग्या दिल्या:
स्कूल ऑफ इंडस्ट्रीजसाठी जागा दान.
एल्फिन्स्टन शिक्षण निधीसाठी रु. २५,०००.
जिजामाता बागेसाठी रु. २५,०००.
जगन्नाथ शंकरशेट स्कूलसाठी रु. ३०,०००.
त्यांच्या स्मरणार्थ जिजामाता बागेत पुतळा उभारण्यासाठी लोकांनी २५,००० रुपये जमा केले.
२०२० मध्ये महाराष्ट्र सरकारने 'मुंबई सेंट्रल' रेल्वे स्थानकाचे नाव 'नाना शंकरशेट टर्मिनस' असे बदलण्याचा निर्णय घेतला.
वैयक्तिक जीवन
नाना शंकरशेट यांनी आपल्या आईच्या स्मरणार्थ गोवालिया तलावाजवळ भवानी-शंकर मंदिर आणि धर्मशाळा बांधली. त्यांचा मुलगा विनायकराव यांनी वडिलांच्या स्मरणार्थ शंकरशेट शिष्यवृत्ती चालू केली. त्यांचा दृष्टिकोन सकारात्मक आणि समाजकल्याणकारी होता, ज्यामुळे त्यांनी इंग्रजांशी सलोख्याचे संबंध ठेवत स्थानिक लोकांच्या हितासाठी कार्य केले.
निधन आणि स्मरण
नाना शंकरशेट यांचे ३१ जुलै १८६५ रोजी वयाच्या ६२व्या वर्षी मुंबईत निधन झाले. त्यांच्या कार्यामुळे ते आजही मुंबईच्या विकासाचे प्रतीक मानले जातात. त्यांच्या नावे शिष्यवृत्ती, रेल्वे स्थानक आणि अनेक संस्था आजही त्यांचा वारसा जपतात.
नाना शंकरशेट हे एक दूरदृष्टीचे समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी आणि उद्योजक होते, ज्यांनी आपल्या कर्तृत्वाने मुंबईला आधुनिक शहर बनवले. त्यांनी रेल्वे, शिक्षण, सामाजिक सुधारणा आणि प्रशासकीय क्षेत्रात दिलेले योगदान अजरामर आहे. त्यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे, आणि त्यांना 'मुंबईचे शिल्पकार' म्हणून नेहमीच स्मरणात ठेवले जाते.
