दासबोध दशक तेरावा - नामरूप
॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक तेरावा : नामरूप समास पहिला : आत्मानात्मविवेक
॥ श्रीराम ॥ आत्मानात्मविवेक करावा । करून बरा विवरावा । ववरोन सदृढ धरावा । जीवामधें ॥ १ ॥ आत्मा कोण अनात्मा कोण । त्याचें करावें विवरण । तेंचि आतां निरूपण । सावध ऐका ॥ २ ॥ च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौर्यासि लक्ष जीवप्राणी । संख्या बोलिली पुराणीं । वर्तती आतां ॥ ३ ॥ नाना प्रकारीचीं शरीरें । सृष्टींत दिसती अपारें । तयामधें निर्धारें । आत्मा कवणु ॥ ४ ॥ दृष्टीमधें पाहातो । श्रवणामध्यें ऐकतो । रसनेमध्यें स्वाद घेतो । प्रत्यक्ष आतां ॥५ ॥ घ्राणामधें वास घेतो । सर्वांगी तो स्पर्शतो । वाचेमधें बोलवितो । जाणोनि शब्द ॥ ६॥ सावधान आणि चंचळ । चहुंकडे चळवळ । येकलाचि चालवी सकळ । इंद्रियेंद्वारा ॥ ७ ॥ पाये चालवी हात हालवी । भृकुटी पालवी डोळा घालवी । संकेतखुणा बोलवी । तोचि आत्मा ॥ ८ ॥ धिटाई लाजवी खाजवी । खोंकवी वोकवी थुंकवी । अन्न जेऊन उदक सेवी । तोचि आत्मा ॥ ९ ॥ मळमूत्रत्याग करी । शरीरमात्र सावरी । प्रवृत्ति निवृत्ति विवरी । तोचि आत्मा ॥ १० ॥ ऐके देखे हुंगे चाखे । नाना प्रकारें वोळखे । संतोष पावे आणी धाके । तोचि आत्मा ॥ ११ ॥ आनंद विनोद उदेग चिंता । काया छ्याया माया ममता । जीवित्वें पावे नाना वेथा । तोचि आत्मा ॥ १२ ॥ पदार्थाची आस्था धरी । जनीं वाईट बरें करी । आपल्यां राखे पराव्यां मारी । तोचि आत्मा ॥ १३ ॥ युध्ये होतां दोहीकडे । नाना शरीरीं वावडे । परस्परें पाडी पडे । तोचि आत्मा ॥ १४ ॥ तो येतो जातो देहीं वर्ततो । हासतो रडतो प्रस्तावतो । समर्थ करंटा होतो । व्यापासारिखा ॥ १५ ॥ होतो लंडी होतो बळकट । होतो विद्यावंत होतो धट । न्यायेवंत होतो उत्धट । तोचि आत्मा ॥ १६ ॥ धीर उदार आणि कृपेण । वेडा आणि विचक्षण । उछक आणि सहिष्ण । तोचि आत्मा ॥ १७ ॥ विद्या कुविद्या दोहिकडे । आनंदरूप वावडे । जेथें तेथें सर्वांकडे । तोचि आत्मा ॥ १८ ॥ निजे उठे बैसे चाले । धावे धावडी डोले तोले । सोइरे धायेरे केले । तोचि आत्मा ॥ १९ ॥ पोथी वाची अर्थ सांगे । ताळ धरी गाऊं लागे । वाद वेवाद वाउगे । तोचि आत्मा ॥ २० ॥ आत्मा नस्तां देहांतरीं । मग तें प्रेत सचराचरीं । देहसंगें आत्मा करीं । सर्व कांहीं ॥ २१ ॥ येकेंविण येक काये । कामा नये वायां जाये । म्हणोनि हा उपाये । देहयोगें ॥ २२ ॥ देह अनित्य आत्मा नित्य । हाचि विवेक नित्यानित्य । अवघें सूक्ष्माचें कृत्य । जाणती ज्ञानी ॥ २३ ॥ पिंडी देहधर्ता जीव । ब्रह्मांडीं देहधर्ता शिव । ईश्वरतनुचतुष्टये सर्व । ईश्वर धर्ता ॥ २४ ॥ त्रिगुणापर्ता जो ईश्वर । अर्धनारीनटेश्वर । सकळ सृष्टीचा विस्तार । तेथून जाला ॥ २५ ॥ बरवें विचारून पाहीं । स्त्री पुरुष तेथें नाहीं । चंचळरूप येतें कांहीं । प्रत्ययासी ॥ २६ ॥ मुळींहून सेंवटवरी । ब्रह्मादि पिप्लीका देहधारी । नित्यानित्य विवेक चतुरीं । जाणिजे ऐसा ॥ २७ ॥ जड तितुकें अनित्य । आणि सूक्ष्म तितुकें नित्य । याहिमध्यें नित्यानित्य । पुढें निरोपिलें ॥ २८ ॥ स्थूळ सूक्ष्म वोलांडिलें । कारण माहाकाराण सांडिलें । विराट हिरण्यगर्भ खंडिलें । विवेकानें ॥ २९ ॥ अव्याकृत मूळप्रकृती। तेथें जाऊन बैसली वृत्ती । तें वृत्ति व्हावया निवृत्ति । निरूपण ऐका ॥ ३० ॥ आत्मानात्माविवेक बोलिला । चंचळात्मा प्रत्यया आला । पुढिले समासीं निरोपिला । सारासार विचार ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मानात्माविवेकनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा : सारासारनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ऐका सारासार विचार । उभारलें जगडंबर । त्यांत कोण सार कोण असार । विवेकें वोळखावा ॥ १ ॥ दिसेल तें नासेल । आणि येईल तें जाईल । जें असतचि असेल । तेंचि सार ॥ २ ॥ मागां आत्मानात्माविवेक बोलिला । अनात्मा वोळखोन सांडिला । आत्मा जाणतां लागला । मुळींचा मूळतंतु ॥ ३ ॥ मुळीं जे राहिली वृत्ति । जाली पाहिले निवृत्ति । सारासार विचार श्रोतीं । बरा पाहावा ॥ ४॥ नित्यानित्य विवेक केला । आत्मा नित्यसा निवडिला । निवृतीरूपें हेत उरला । निराकारीं ॥५ ॥ हेत म्हणिजे तो चंचळ । निर्गुण म्हणिजे निश्चळ । सारासारविचारें चंचळ । होऊन जातें ॥ ६॥ चळे म्हणोनि तें चंचळ । न चळे म्हणोनि निश्चळ । निश्चळीं उडे चंचळ । निश्चयेसीं ॥ ७ ॥ ज्ञान आणि उपासना । दोनी येकचि पाहाना । उपासनेकरितां जना । जगोद्धार ॥ ८ ॥ द्रष्टा साक्षी जाणता । ज्ञानधन चैतन्यसत्ता । ज्ञान देवचि तत्वता । बरें पाहा ॥ ९ ॥ त्या ज्ञानाचें विज्ञान होतें । शोधून पाहा बहुत मतें । चंचळ अवघें नासतें । येणें प्रकारें ॥ १० ॥ नासिवंत नासेल किं नासेना । ऐसा अनुमानचि आहे मना । तरी तो पुरुष सहसा ज्ञाना । अधिकार नव्हे ॥ ११ ॥ नित्य निश्चये केला । संदेह उरतचि गेला । तरी तो जाणावा वाहावला । माहा मृगजळीं ॥ १२ ॥ क्षयेचि नाहीं जो अक्षई । व्यापकपणें सर्वां ठाईं । तेथे हेत संदेह नाहीं । निर्विकारीं ॥ १३ ॥ जें उदंड घनदाट । आद्य मध्य सेवट । अचळ अढळ अतुट । जैसें तैसें ॥ १४ ॥ पाहातां जैसें गगन । गगनाहून तें सघन । जनचि नाहीं निरंजन । सदोदित ॥ १५ ॥ चर्मचक्षु ज्ञानचक्षु । हा तों अवघाच पूर्वपक्षु । निर्गुण ठाईंचा अलक्षु । लक्षवेना ॥ १६ ॥ संगत्यागेंविण कांहीं । परब्रह्म होणार नाहीं । संगत्याग करून पाहीं । मौन्यगर्भा ॥ १७ ॥ निर्शतां अवघेंचि निर्शलें । चंचळ तितुकें निघोन गेलें। निश्चळ परब्रह्म उरलें । तेंचि सार ॥ १८ ॥ आठवा देह मूळ माया । निर्शोन गेल्या अष्टकाया । साधु सांगती उपाया । कृपाळुपणें ॥ १९॥ सोहं हंसा तत्वमसी । तें ब्रह्म तूं आहेसी । विचार पाहातां स्थिति ऐसी । सहजचि होते ॥ २० ॥ साधक असोन ब्रह्म उरलें। तेथें वृत्तिसुन्य जालें। सारासार विचारिलें । येणें प्रकारें ॥ २१ ॥ तें तापेना ना निवेना । उजळेना ना काळवंडेना । डहुळेना ना निवळेना । परब्रह्म तें ॥२२ ॥ दिसेना ना भासेना । उपजेना ना नासेना । तें येना ना जाईना । परब्रह्म तें ॥ २३ ॥ तें भिजेना ना वाळेना । तें विझेना ना जळेना। जयास कोणीच नेईना । परब्रह्म तें ॥२४ ॥ जें सन्मुखचि चहुंकडे । जेथें दृश्य भास उडे । धन्य साधु तो पवाडे । निर्विकारीं ॥ २५ ॥ निर्विकल्पीं कल्पनातीत । तोचि वोळखावा संत । येर अवघेचि असंत । भ्रमरूप ॥ २६ ॥ खोटें सांडून खरें घ्यावें । तरीच परीक्षवंत म्हणावें असार सांडून सार घ्यावें । परब्रह्म तें ॥ २७ ॥ जाणतां जाणतां जाणीव जाते । आपली वृत्ति तद्रूप होते । आत्मनिवेदन भक्ति ते । ऐसी आहे॥ २८ ॥ वाच्यांशें भक्ति मुक्ति बोलावी । लक्ष्यांशें तद्रूपता विवरावी । विवरतां हेतु नुरावी । ते तद्रूपता ॥ २९॥ सद्रूप चिद्रूप आणि तद्रूप । सस्वरूप म्हणिजे आपलें रूप । आपलें रूप म्हणिजे अरूप । तत्वनिर्शनाउपरी ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सारासारनिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा : उभारणीनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ब्रह्म घन आणि पोकळ । आकाशाहून विशाळ । निर्मळ आणि निश्चळ । निर्विकारी ॥ १ ॥ ऐसेंचि असतां कित्येक काळ । तेथें आरंभला भूगोळ । तया भूगोळांचे मूळ । सावध ऐका ॥ २ ॥ परब्रह्म असतां निश्चळ । तेथें संकल्प उठिला चंचळ । तयास बोलिजे केवळ । आदिनारायेण ॥ ३ ॥ मूळमाया जगदेश्वर । त्यासीच म्हणिजे शड्गुणैश्वर । अष्टधा प्रकृतीचा विचार । तेथें पाहा ॥ ४ ॥ ऐलिकडे गुणक्षोभिणी । तेथें जन्म घेतला त्रिगुणीं । मूळ वोंकाराची मांडणी । तेथून जाणावी ॥ ५ ॥ अकर उकार मकार । तिनी मिळोन वोंकार । पुढें पंचभूतांचा विस्तार । विस्तारला ॥ ६ ॥ आकाश म्हणिजेतें अंतरात्म्यासी । तयापासून जन्म वायोसी । वायोपासून तेजासी । जन्म जाला ॥ ७ ॥ वायोचा कातरा घसवटे । तेणें उष्णें वन्हि पेटे । सूर्यबिंब तें प्रगटे । तये ठाईं ॥ ८ ॥ वारा वाजतो सीतळ । तेथें निर्माण जालें जळ । तें जळ आळोन भूगोळ । निर्माण जाला ॥ ९ ॥ त्याअ भूगोळाचे पोटीं । अनंत बीजांचिया कोटी । पृथ्वी पाण्या होता भेटी । अंकुर निघती ॥ १० ॥ पृथ्वी वल्ली नाना रंग । पत्रें पुष्पांचे तरंग । नाना स्वाद ते मग । फळें जाली ॥ ११॥ पत्रें पुष्पें फळें मुळें । नाना वर्ण नाना रसाळें। नाना धान्यें अन्नें केवळें । तेथून जालीं ॥ १२॥ अन्नापासून जालें रेत । रेतापासून प्राणी निपजत । ऐसी हे रोकडी प्रचित । उत्पत्तीची ॥ १३ ॥ अंडज जारज श्वेतज उद्वीज । पृथ्वी पाणी सकळांचे बीज । ऐसें हें नवल चोज । सृष्टिरचनेचें ॥ १४ ॥ च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौर्यासि लक्ष जीवयोनी । निर्माण झाले लोक तिनी । पिंडब्रह्मांड ॥ १५ ॥ मुळीं अष्टधा प्रकृती । अवघे पाण्यापासून जन्मती । पाणी नस्तां मरती । सकळ प्राणी ॥ १६ ॥ नव्हे अनुमानाचें बोलणें । याचा बरा प्रत्ययें घेणें । वेदशास्त्रें पुराणें । प्रत्ययें घ्यावीं ॥ १७ ॥ जें आपल्या प्रत्यया येना । तें अनुमानिक घ्यावेना । प्रत्ययाविण सकळ जना । वेवसाये नाहीं ॥ १८॥ वेवसाये प्रवृत्ती निवृत्ती । दोहिंकडे पाहिजे प्रचिती । प्रचितीविण अनुमानें असती। ते विवेकहीन ॥ १९ ॥ ऐसा सृष्टिरचनेचा विचार । संकळित बोलिला प्रकार । आतां विस्ताराचा संहार । तोहि ऐका ॥ २० ॥ मुळापासून सेवटवरी । अवघा आत्मारामचि करी । करी आणि विवरी । येथायोग्य ॥ २१ ॥ पुढेंसंव्हार निरोपिला । श्रोतीं पाहिजे ऐकिला । इतुक्याउपरी जाला । समास पूर्ण ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उभारणिनिरूपणनाम समास तिसरा ॥
समास चौथा : प्रलयनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ पृथ्वीस होईल अंत । भूतांस मांडेल कल्पांत । ऐसा समाचार साध्यंत । शास्त्रीं निरोपिला ॥ १ ॥ शत वरुषें अनावृष्टि । तेणें जळेल हे सृष्टि । पर्वत माती ऐसी पृष्ठी । भूमीची तरके ॥ २ ॥ बारा कळीं सूर्यमंडळा । किर्णापासून निघती ज्वाळा । शत वरुषें भूगोळा । दहन होये ॥ ३ ॥ सिंधुरवर्ण वसुंधरा । ज्वाळा लागती फणिवरा । तो आहाळोन सरारां । विष वमी ॥ ४ ॥ त्या विषाच्या ज्वाळा निघती । तेणें पाताळें जळती । माहापावकें भस्म होती। पाताळ लोक ॥ ५ ॥ तेथें माहाभूतें खवळती । प्रळयेवात सुटती । प्रळयेपावक वाढती। चहूंकडे ॥ ६ ॥ तेथें अक्रा रुद्र खवळले । बारा सूर्य कडकडिले । पावकमात्र येकवटले । प्रळयेकाळीं ॥ ७ ॥ वायो विजांचे तडाखे । तेणें पृथ्वी अवघी तरखे । कठिणत्व अवघेंचि फांके । चहुंकडे ॥ ८ ॥ तेथें मेरूची कोण गणना । कोण सांभाळिल कोणा । चंद्र सूर्य तारांगणा । मूस जाली ॥ ९ ॥ पृथ्वीनें विरी सांडिली । अवघी धगधगायेमान जाली । ब्रह्मांडभटी जळोन गेली । येकसरां ॥ १० ॥ जळोनि विरी सांडिली । विशेष माहावृष्टी जाली ॥ तेणें पृथ्वी विराली। जळामधें ॥ ११ ॥ भाजला चुना जळीं विरे । तैसा पृथ्वीस धीर न धरे । विरी सांडुनिया त्वरें । जळीं मिळाली ॥ १२ ॥ शेष कूर्म वाऱ्हाव गेला । पृथ्वीचा आधार तुटला । सत्व सांडून जळाला । मिळोन गेली ॥ १३॥ तेथें प्रळयेमेघ उचलले । कठिण घोषें गर्जिनले । अखंड विजा कडकडिले । ध्वनि घोष ॥१४ ॥ पर्वतप्राये पडती गारा । पर्वत उडती ऐसा वारा । निबिड तया अंधकारा। उपमाचि नाहीं ॥ १५ ॥ सिंधु नद्या एकवटल्या । नेणो नभींहून रिचवल्या । संधिच नाहीं धारा मिळाल्या । अखंड पाणी ॥ १६ ॥ तेथें मछ मूर्म सर्प पडती । पर्वतासारिखे दिसती । गर्जना होतां मिसळती । जळांत जळें ॥ १७ ॥ सप्त सिंधु आवर्णीं गेले । आवर्णवेडे मोकळे जाले । जळरूप जालियां खवळले । प्रळयेपावक ॥ १८ ॥ ब्रह्मांडाऐसा तप्त लोहो । शोषी जळाचा समूहो । तैसे जळास जालें पाहो । अपूर्व मोठें॥ १९ ॥ तेणें आटोन गेलें पाणी । असंभाव्य माजला वन्ही । तया वन्हीस केली झडपणी । प्रळयवातें ॥ २० ॥ दीपास पालव घातला । तैसा प्रळयेपावक विझाला । पुढें वायो प्रबळला । असंभाव्य ॥ २१ ॥ उदंड पोकळी थोडा वारा । तेणें वितळोन गेला सारा । पंचभूतांचा पसारा । आटोपला ॥ २२ ॥ महद्भूत मूळमाया। विस्मरणें वितुळे काया । पदार्थमात्र राहावया । ठाव नाहीं॥ २३ ॥ दृश्य हलकालोळें नेलें । जड चंचळ वितुळलें । याउपरी शाश्वत उरलें । परब्रह्म तें ॥ २४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रळयेनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा : कहाणीनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ कोणी येक दोघे जण । पृथ्वी फिरती उदासीन । काळक्रमणें लागून । कथा आरंभिली ॥ १ ॥ श्रोता पुसे वक्तयासी । काहाणी सांगा जी बरवीसी । वक्ता म्हणे श्रोतयासी । सावध ऐकें ॥ २ ॥ येकें स्त्रीपुरुषें होतीं । उभयेतांमधें बहु प्रीति । येकरूपेंचि वर्तती । भिन्न नाहीं ॥ ३ ॥ ऐसा कांहीं येक काळ लोटला । तयांस येक पुत्र जाला । कार्यकर्ता आणि भला । सर्वविषीं ॥ ४ ॥ पुढें त्यासहि जाला कुमर । तो पित्याहून आतुर । कांहीं तदर्ध चतुर । व्यापकपणें ॥ ५ ॥ तेणें व्याप उदंड केला । बहुत कन्यापुत्र व्याला । उदंड लोक संचिला । नाना प्रकारें ॥ ६ ॥ त्याचा पुत्र जेष्ठ । तो अज्ञान आणि रागिट । अथवा चुकता नीट । संव्हार करी ॥ ७ ॥ पिता उगाच बैसला । लेकें बहुत व्याप केला । सर्वज्ञ जाणता भला । जेष्ठ पुत्र ॥ ८ ॥ नातु त्याचें अर्ध जाणें । पणतु तो कांहींच नेणे । चुकतां संव्हारणें । माहा क्रोधी ॥ ९ ॥ लेक सकळांचे पाळण करी । नातु मेळवी वरिचावरी । पणतु चुकल्यां संव्हार करी । अकस्मात ॥ १० ॥ नेमस्तपणें वंश वाढला । विस्तार उदंडचि जाला । ऐसा बहुत काळ गेला । आनंदरूप ॥ ११ ॥ विस्तार वाढला गणवेना । वडिलांस कोणीच मानिना । परस्परें किंत मना । बहुत पडिला ॥ १२ ॥ उदंड घरकऴो लागला । तेणें कित्येक संव्हार जाला । विपट पडिलें थोर थोरांला । बेबंद जालें ॥ १३ ॥ नेणपणें भरी भरले । मग ते अवघेच संव्हारले । जैसे यादव निमाले । उन्मत्तपणें ॥ १४ ॥ बाप लेक नातु पणतु । सकळांचा जाला निपातु । कन्या पुत्र हेतु मातु । अणुमात्र नाहीं ॥ १५ ॥ ऐसी काहाणी जो विवरला । तो जन्मापासून सुटला । श्रोता वक्ता धन्य जाला । प्रचितीनें ॥ १६ ॥ ऐसी काहाणी अपूर्व जे ते । उदंड वेळ होत जाते । इतकें बोलोन गोसावी ते । निवांत जाले ॥ १७ ॥ आमची काहाणी सरो । तुमचे अंतरीं भरो । ऐसें बोलणें विवरो । कोणीतरी ॥ १८ ॥ चुकत वांकत आठवलें । एतुकें संकळित बोलिलें । न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ १९ ॥ ऐसी काहाणी निरंतर । विवेकें ऐकती जे नर । दास म्हणे जग्गोधार । तेचि आरिती ॥ २० ॥ त्या जगोद्धाराचें लक्षण । केले पाहिजे विवरण । सार निवडावें निरूपण । यास बोलिजे ॥ २१ ॥ निरूपणीं प्रत्ययें विवरावें । नाना तत्वकोडें उकलावें । समजतां समजतां व्हावें । निःसंदेह ॥ २२ ॥ विवरोन पाहातां अष्ट देह । पुढें सहजचि निःसंदेह । अखंड निरूपणें राहे । समाधान ॥ २३ ॥ तत्वांचा गल्बला जेथें । निवांत कैचें असेल तेथें । याकारणें गुल्लिपरतें । कोणीयेकें असावें ॥ २४ ॥ ऐसा सूक्ष्म संवाद । केलाचि करावा विशद । पुढिले समासीं लघुबोध । सावध ऐका ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कहाणीनिरूपणनाम समास पांचवा ॥
समास सहावा : लघुबोध ॥ श्रीराम ॥ जें बोलिजेती पंचतत्वें । त्यांची अभ्यासाया नावें । तदुपरी स्वानुभवें । रूपीं जाणावीं ॥ १ ॥ यामधें शाश्वत कोण । आणी अशाश्वत कोण । ऐसें करावें विवरण । प्रत्ययाचें ॥ २ ॥ पंचभूतांचा विचार । नांवरूप सारासार । तोचि बोलिला निर्धार । सावध अईका ॥ ३ ॥ पृथ्वी आप तेज वायो आकाश । नावें बोलिलीं सावकास । आतां रूपाचा विश्वास । श्रवणें धरावा ॥ ४ ॥ पृथ्वी म्हणिजे ते धरणी । आप म्हणिजे तें पाणी । तेज म्हणिजे अग्नि तरणी । सतेजादिक ॥ ५ ॥ वायो म्हणिजे तो वारा । आकाश म्हणिजे पैस सारा । आतां शाश्वत तें विचारा । आपले मनीं॥ ६ ॥ येक शीत चांचपावें। म्हणिजे वर्म पडे ठावें । तैसें थोड्या अनुभवें । बहुत जाणावे ॥ ७ ॥ पृथ्वी रचतें आणि खचतें । हें तों प्रत्ययास येतें । नाना रचना होत जाते । सृष्टिमधें ॥ ८ ॥ म्हणौन रचतें तें खचतें । आप तें हि आटोन जाते । तेज हि प्रगटोन विझतें । वारें हि राहे ॥९ ॥ अवकाश नाममात्र आहे । तें हि विचारिता न राहे । एवं पंचभूतिक राहे । हें तों घडेना ॥ १० ॥ ऐसा पांचा भूतांचा हा विस्तार । नासिवंत हा निर्धार । शाश्वत आत्मा निराकार । सत्य जाणावा ॥ ११ ॥ तो आत्मा कोणास कळेना । ज्ञानेंविण आकळेना । म्हणोनियां संतजना । विचारावें ॥ १२ ॥ विचारितां सज्जनांसी । ते म्हणती कीं अविनासी । जन्म मृत्यु आत्मयासी । बोलोंच नये ॥ १३ ॥ निराकारीं भासे आकर । आणी आकारीं भासे निराकार । निराकार आणी आकार । विवेकें वोळखावा ॥ १४ ॥ निराकार जाणावा नित्य । आकार जाणावा अनित्य । यास बोलिजे नित्यानित्य । विचारणा ॥ १५ ॥ सारीं भासे असार । आणि असारीं भासे सार । सारासार विचार । शोधून पाहावा ॥ १६ ॥ पंचभूतिक तें माइक । परंतु भासे अनेक । आणि आत्मा येक । व्यापून असे ॥ १७ ॥ चहुं भूतांमधें गगन । तैसें गगनीं असे सघन । नेहटून पाहतां अभिन्न । गगन आणि वस्तु ॥ १८ ॥ उपाधीयोगेंचि आकाश । उपाधी नस्तां निराभास । निराभास तें अविनाश । तैसें गगन ॥ १९ ॥ आतां असो हे विवंचना । परंतु जें पाहातां नासेना । तें गे तेंचि अनुमाना । विवेकें आणावें ॥ २० ॥ परमात्मा तो निराकार । जाणिजे हा विचार सार । आणी आपण कोण हा विचार । पाहिला पाहिजे ॥ २१ ॥ देहास अंत येतां । वायो जातो तत्वता । हें लटिकें म्हणाल तरी आतां । स्वासोस्वास धारावा ॥ २२ ॥ स्वास कोंडतां देह पडे । देह पडतां म्हणती मडें । मड्यास कर्तुत्व न घडे । कदाकाळीं ॥ २३ ॥ देहावेगळा वायो न करी । वायोवेगळा देह न करी । विचार पाहातां कांहींच न करी । येकावेगळें येक ॥ २४ ॥ उगेंच पाहातं मनुष्य दिसे । विचार घेतां कांहीं नसे । अभेदभक्तीचें लक्षण ऐसें । वोळखावें ॥ २५ ॥ कर्ता आपण ऐसे म्हणावें । तरी आपलें इछेसारिखें व्हावें । इछेसारिखें न होतां मानावें । अवघेंच वाव ॥ २६ ॥ म्हणोन कर्ता नव्हे किं आपण । तेथें भोक्ता कैंचा कोण । हें विचाराचें लक्षण । अविचारें न घडे ॥ २७ ॥ अविचार आणि विचार । जैसा प्रकाश अंधकार । विकार आणि निर्विकार । येक नव्हे कीं ॥ २८ ॥ जेथें नाहीं विवंचना । तेथें कांहींच चालेना । खरें तेंचि अनुमाना । कदा न ये ॥ २९ ॥ प्रत्ययास बोलिजे न्याये । अप्रत्यये तो अन्याये । जात्यांधास परीक्षा काये । नाना रत्नाची ॥ ३० ॥ म्हणोन ज्ञाता धन्य धन्य । जो निर्गुणेंसी अनन्य । आत्मनिवेदनें मान्य । परम पुरुष ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे लघुबोधनाम समास सहावा ॥
समास सातवा : प्रत्यय विवरण ॥ श्रीराम ॥ निर्मळ आभास निराभास । तयास दृष्टांत आकाश । आकाश म्हणिजे अवकाश । पसरला पैस ॥ १ ॥ आधीं पैस मग पदार्थ । प्रत्यये पाहातां यथार्थ । प्रत्ययेंविण पाहातां वेर्थ । सकळ कांहीं ॥ २ ॥ ब्रह्म म्हणिजे तें निश्चळ । आत्मा म्हणिजे तो चंचळ । तयास दृष्टांत केवळ । वायो जाणावा ॥ ३ ॥ घटाकाश दृष्टांत ब्रह्माचा । घटबिंब दृष्टांत आत्म्याचा । विवरतां अर्थ दोहींचा । भिन्न आहे ॥ ४ ॥ भूत म्हणिजे जितुकें जालें । जालें तितुके निमालें । चंचळ आलें आणी गेलें । ऐसें जाणावें ॥ ५ ॥ अविद्या जड आत्मा चंचळ । जड कर्पूर आत्मा अनळ । दोनी जळोन तत्काळ । विझोन जाती ॥ ६ ॥ ब्रह्म आकाश निश्चळ जाती । आत्मा वायो चंचळ जाती । परीक्षवंत परीक्षिती । खरें किं खोटें ॥ ७ ॥ जड अनेक आत्मा येक । ऐसा आतानात्माविवेक । जगा वर्तविता जगन्नायेक । तयास म्हणावें ॥ ८ ॥ जड अनात्मा चेतवी आत्मा । सर्वीं वर्ते सर्वात्मा । अवघा मिळोन चंचळात्मा । निश्चळ नव्हे ॥ ९ ॥ निश्चळ तें परब्रह्म । जेथें नाहीं दृश्यभ्रम । विमळ ब्रह्म तें निभ्रम । जैसें तैसें ॥ १० ॥ आधी आत्मानात्माविवेक थोर । मग सारासारविचार । सारासारविचारें संव्हार । प्रकृतीचा ॥ ११ ॥ विचारें प्रकृती संव्हारे । दृश्य अस्तांच वोसरे । अंतरात्मा निर्गुणीं संचरे । अध्यात्मश्रवणें ॥ १२ ॥ चढता अर्थ लागला । तरी अंतरात्मा चढतचि गेला । उतरल्या अर्थें उतरला । भूमंडळीं ॥ १३ ॥ अर्थासारिखा आत्मा होतो । जिकडे नेला तिकडे जातो । अनुमानें संदेहीं पडतो । कांहींयेक ॥ १४ ॥ निसंदेह अर्थ चालिला। तरी आत्मा निसंदेहचि जाला । अनुमान-अर्थें जाला । अनुमानरूपी ॥ १५ ॥ नवरसिक अर्थ चाले । श्रोते तद्रूपचि जाले । चाटपणें होऊन गेले । चाटचि अवघे ॥ १६ ॥ जैसा जैसा घडे संग । तैसे गुह्यराचे रंग । याकारणें उत्तम मार्ग । पाहोन धरावा ॥ १७ ॥ उत्तम अन्नें बोलत गेले । तरी मन अन्नाकारचि जालें । लावण्य वनितेचें वर्णिलें । तरी मन तेथेंचि बैसे ॥ १८ ॥ पदार्थवर्णन अवघें । किती म्हणोन सांगावें । परंतु अंतरीं समजावें । होये किं नव्हे ॥ १९ ॥ जें जें देखिलें आणी ऐकिलें । तें अंतरीं दृढ बैसलें । हित अन्हित परीक्षिलें । परीक्षवंतीं ॥ २० ॥ याकारणें सर्व सांडावें । येक देवास धुंडावें । तरीचवर्म पडे ठावें । कांहींयेक ॥ २१ ॥ नाना सुखें देवें केलीं । लोकें तयास चुकलीं । ऐसीं चुकतां च गेलीं । जन्मवरी ॥ २२ ॥ सर्व सांडून शोधा मजला । ऐसें देवचि बोलिला । लोकीं शब्द अमान्य केला । भगवंताचा ॥ २३ ॥ म्हणोन नाना दुःखें भोगिती । सर्वकाळ कष्टी होती । मनीं सुखचि इछिती । परी तें कैंचें ॥ २४ ॥ उदंड सुख जया लागलें । वेडें तयास चुकलें । सुख सुख म्हणताच मेलें । दुःख भोगितां ॥ २५ ॥ शाहाण्यानें ऐसें न करावें । सुख होये तेंचि करावें । देवासी धुंडित जावें । ब्रह्मांडापरतें ॥ २६ ॥ मुख्य देवचि ठाईं पडिला । मग काये उणें तयाला । लोक वेडे विवेकाला । सांडून जाती ॥ २७ ॥ विवेकाचें फळ तें सुख । अविवेकाचें फळ तें दुःख । यांत मानेल तें अवश्यक । केलें पाहिजे ॥ २८ ॥ कर्तयासी वोळखावें । यास विवेक म्हणावें विवेक सांडितां व्हावें । परम दुःखी ॥ २९ ॥ आतां असो हें बोलणें । कर्त्यास वोळखणें । आपलें हित विचक्षणें । चुकों नये ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रत्यय विवरणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा : कर्ता निरूपण ॥ श्रीराम ॥ श्रोता म्हणे वक्तयासी । कोण कर्ता निश्चयेंसीं । सलळ सृष्टि ब्रह्मांडासी । कोणें केलें ॥ १ ॥ तव बोलिला सभानायेक । जे बोलिके येकाहून येक । या बोलण्याचे कौतुक । श्रोतीं सादर ऐकावें ॥ २ ॥ येक म्हणती कर्ता देव । येक म्हणती कोण देव । आपुलाला अभिप्राव । बोलते जाले ॥ ३ ॥ उत्तम मध्यम कनिष्ठ । भावर्थें बोलती पष्ट । आपुलाली उपासना श्रेष्ठ । मानिती जनीं ॥ ४ ॥ कोणीयेक ऐसें म्हणती । कर्ता देव मंगळमूर्ती । येक म्हणती सरस्वती । सर्व करी ॥ ५ ॥ येक म्हणती कर्ता भैरव । येक म्हणती खंडेराव । येक म्हणती बीरेदेव । येक म्हणती भगवती ॥ ६ ॥ येक म्हणती नरहरी । येक म्हणती बनशंकरी । येक म्हणती सर्व करी । नारायेणु ॥ ७ ॥ येक म्हणती श्रीराम कर्ता । येक म्हणती श्रीकृष्ण कर्ता । येक म्हणती भगवंत कर्ता । केशवराज ॥ ८ ॥ येक म्हणती पांडुरंग । येक म्हणती श्रीरंग । येक म्हणती झोटींग । सर्व करी ॥ ९ ॥ येक म्हणती मुंज्या कर्ता । येक म्हणती सूर्य कर्ता । येक म्हणती अग्न कर्ता । सकळ कांहीं ॥ १० ॥ येक म्हणती लक्ष्मी करी । येक म्हणती मारुती करी । येक म्हणती धरत्री करी । सर्व कांही ॥ ११ ॥ येक म्हणती तुकाई । येक म्हणती येमाई । येक म्हणती सटवाई । सर्वकरी । १२ ॥ येक म्हणती भार्गव कर्ता । येक म्हणती वामन कर्ता । येक म्हणती परमात्मा कर्ता । येकचि आहे ॥ १३ ॥ येक म्हणती विरणा कर्ता । येक म्हणती बस्वंणा कर्ता । येक म्हणती रेवंणा कर्ता । सर्व कांहीं ॥ १४ ॥ येक म्हणती रवळया कर्ता । येक म्हणती स्वामी कार्तिक कर्ता । येक म्हणती वेंकटेश कर्ता । सर्व कांहीं ॥ १५ ॥ येक म्हणती गुरु कर्ता । येक म्हणती दत्त कर्ता । येक म्हणती मुख्य कर्ता । वोढ्या जगन्नथ ॥ १६ ॥ येक म्हणती ब्रह्मा कर्ता । येक म्हणती विष्णु कर्ता । येक म्हणती महेश कर्ता । निश्चयेंसीं ॥ १७ ॥ येक म्हणती प्रजन्य कर्ता । येक म्हणती वायो कर्ता । येक म्हणती करून अकर्ता । निर्गुण देव ॥ १८ ॥ येक म्हणती माया करी । येक म्हणती जीव करी । येक म्हणती सर्व करी । प्रारब्धयोग ॥ १९ ॥ येक म्हणती प्रेत्‌न करी । येक म्हणती स्वभाव करी । येक म्हणती कोण करी । कोण जाणे ॥ २० ॥ ऐसा कर्त्याचा विचार । पुसतां भरला बजार । आतां कोणाचें उत्तर । खरें मानावें ॥ २१ ॥ जेहिं जो देव मानिला । कर्ता म्हणती तयाला । ऐसा लोकांचा गल्बला । वोसरेना ॥ २२ ॥ आपुलाल्या साभिमानें निश्चयेचि केला मनें । याचा विचार पाहाणें । घडेचिना ॥ २३ ॥ बहु लोकांचा बहु विचार । अवघा राहों द्या बाजार । परंतु याचा विचार । ऐसा आहे ॥ २४ ॥ श्रोतीं व्हावें सावधान । निश्चयें तोडावा अनुमान । प्रत्यये मानावा प्रमाण । जाणते पुरुषीं ॥ २५ ॥ जें जें कर्तयानें केलें । तें तें त्याउपरी जालें । कर्त्यापूर्वीं आडळलें । न पाहिजे कीं ॥ २६ ॥ केलें तें पंचभूतिक । आणि पंचभूतिक ब्रह्मादिक । तरी भूतांशें पंचभूतिक । केलें तें घडेना ॥ २७ ॥ पंचभूतांस वेगळें करावें । मग कर्त्यास वोळखावें । पंचभूतिक तें स्वभावें । कर्त्यांस आलें ॥ २८ ॥ पंचभूतांवेगळें निर्गुण । तेथें नाहीं कर्तेपण । निर्विकारास विकार कोण । लाऊं शके ॥ २९ ॥ निर्गुणास कर्तव्य न घडे । सगुण जाल्यांत सांपडे । आतां कर्तव्यता कोणेकडे । बरें पाहा ॥ ३० ॥ लटिक्याचा कर्ता कोण । हें पुसणेंचि अप्रमाण । म्हणोनि हेंचि प्रमाण । जें स्वभावेंचि जालें ॥ ३१ ॥ येक सगुण येक निर्गुण । कोठें लाऊं कर्तेपण । या अर्थाचें विवरण । बरें पाहा ॥ ३२ ॥ सगुणें सगुण केलें । तरी तें पूर्वींच आहे जालें । निर्गुणास कर्तव्य लाविलें । नवचे कीं कदा ॥ ३३ ॥ येथें कर्ताचि दिसेना । प्रत्यये आणावा अनुमाना । दृश्य सत्यत्वें असेना । म्हणोनियां ॥ ३४ ॥ केलें तें अवघेंच लटिकें । तरी कर्ता हें बोलणेंचि फिकें । वक्ता म्हणे रे विवेकें । बरें पाहा ॥ ३५ ॥ बरें पाहाता प्रत्यये आला । तरी कां करावा गल्बला । प्रचित आलियां आपणाला । अंतर्यामीं ॥ ३६ ॥ आतां असो हें बोलणें । विवेकी तोचि हें जाणे । पूर्वपक्ष लागे उडवणें । येरवीं अनुर्वाच ॥ ३७ ॥ तंव श्रोता करी प्रस्न । देहीं सुखदुःखभोक्ता कोण । पुढें हेंचि निरूपण । बोलिलें असे ॥३८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कर्तानिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा : आत्माविवरण ॥ श्रीराम ॥ आत्मयास शेरीरयोगें । उद्वेग चिंता करणें लागे । शरीरयोगें आत्मा जगे । हें तों पगटचि आहे ॥ १ ॥ देह अन्नचि खायेना । तरी आत्मा कदापि जगेना । अत्म्याविण चेतना । देहास कैंची ॥ २ ॥ हें येकावेगळें येक । करूं जातां निरार्थक । उभयेयोगें कोणीयेक । कार्य चाले ॥ ३ ॥ देहाला नाहीं चेतना । अत्म्यास पदार्थ उचलेना । स्वप्नभोजनें भरेना । पोट कांहीं ॥ ४ ॥ आत्मा स्वप्नावस्थेंत जातो । परंतु देहामध्यें हि असतो । निदसुरेपणें खाजवितो । चमत्कार पाहा॥ ५ ॥ अन्नरसें वाढे शरीर । शरीरप्रमाणें विचार । वृद्धपणीं तदनंतर । दोनी लाहानाळती ॥ ६ ॥ उत्तम द्रव्य देह खातो । देहयोगें आत्मा भुलतो । विस्मरणें शुद्धि सांडितो । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥ देहानें घेतलें वीष । आत्मा जाये सावकास । वाढणें मोडणें आत्मयास । नेमस्त आहे ॥ ८ ॥ वाढणें मोडणें जाणें येणें । सुख दुःख देहाचेनि गुणें । नान प्रकारें भोगणें । आत्मयास घडे ॥ ९ ॥ वारुळ म्हणिजे पोकळ । मुंग्यांचे मार्गचि सकळ । तैसेंचि हें केवळ । शरीर जाणावें ॥ १० ॥ शरीरीं नाडीच खेटा । नाडीमध्यें पोकळ वाटा । लाहान थोर सगटा। दाटल्या नाडी ॥११ ॥ प्राणी अन्नोदक घेतो । त्याचा अन्नरस होतो । त्यास वायो प्रवर्ततो । स्वासोस्वासें ॥ १२ ॥ नाडीद्वारां धांवे जीवन । जीवनामधें खेळे पवन । त्या पवनासरिसा जाण । आत्माहि विवरे ॥ १३ ॥ तृषेनें शोकलें शरीर । आत्म्यास कळे हा विचार । मग उठवून शरीर । चालवी उदकाकडे ॥ १४ ॥ उदक मागे शब्द बोलवी । मार्ग पाहोन शरीर चालवी । शरीर अवघें च हालवी । प्रसंगानुसार ॥ १५ ॥ क्षुधा लागते ऐसें जाणतो । मग देहाला उठवितो । आच्यावाच्या बोलवितो । ज्यासी त्यासी ॥ १६ ॥ बायेकांत म्हणे जालें जालें । देह सोवळें करून आणिलें । पायांत भरून चालविलें । तांतडीं तांतडीं ॥ १७ ॥ त्यासी पात्रावरी बैसविलें । नेत्रीं भरोन पात्र पाहिलें। हाताकरवीं आरंभिलें । आपोशन ॥ १८ ॥ हाताकरवीं ग्रास उचलवी । मुखी जाऊन मुख पसरवी । दातांकरवीं चाववी । नेटें नेटें ॥ १९॥ आपण जिव्हेमधें खेळे । पाहातो परिमळसोहळे । केंस काडी खडा कळे । तत्काळ थुंकी ॥ २० ॥ आळणी कळतां मीठ मागे । बायलेसि म्हणे आगे कांगे । डोळे ताऊन पाहों लगे । रागें रागें ॥ २१ ॥ नाना अन्नचि गोडी । नाना रसें स्वाद निवडी । तिखट लागतां मस्तक झाडी । आणी खोंकी ॥ २३ ॥ मिरपुडी घातली फार । कायसें करितें खापर । जिव्हेकरवीं कठिणोत्तर । बोलवी रागें ॥ २४ ॥ आज्य उदंड जेविला । सवेंच ता।म्ब्या उचलिला । घळघळां घेऊं लागला। सावकास॥ २५ ॥ देहीं सुखदुःखभोक्ता । तो येक आत्माचि पाहातां । आत्म्याविण देह वृथा । मडें होये ॥ २६ ॥ मनाच्या अनंत वृत्ति । जाणणें तेचि आत्मस्थिति । त्रैलोकीं जितुक्या वेक्ती । तदांतरीं आत्मा ॥ २७ ॥ जगामध्यें जगदात्मा । विश्वामधें विश्वात्मा । सर्व चालवी सर्वात्मा । नाना रूपें ॥ २८ ॥ हुंगे चाखे ऐके देखें । मृद कठिण वोळखे । शीत उष्ण ठाउकें । तत्काळ होये ॥ २९ ॥ सावधपणें लाघवी । बहुत करी उठाठेवी । या धूर्ताच्या उगवी । धूर्तचि करी ॥ ३० ॥ वायोसरिसा परिमळ येतो । परि तो परिमळ वितळोन जातो । वायो धुळी घेउनी येतो । परी ते हि जाये ॥ ३१ ॥ शीत उष्ण वायोसरिसें । सुवासें अथवा कुवासें । असिजे परी सावकासें । तगणें न घडे ॥ ३२ ॥ वायोसरिसे रोग येती । वायोसरिसी भूतें धांवती । धूर आणी धुकटें येती । वायोसवें ॥ ३३ ॥ वायोसवें कांहींच जगेना । आत्म्यासवें वायो तगेना । आत्म्याची चपळता जाणा । अधिक आहे ॥ ३४ ॥ वायो कठिणास आडतो । आत्मा कठिण भेदून जातो । कठिण पाहों तरी तो । छेदेहिना ॥ ३५ ॥ वायो झडझडां वाजे । आत्मा कांहींच न वाजे । मोनेंचि अंतरीं समजे । विवरोन पाहातां ॥ ३६ ॥ शरीरास बरें केलें । तें आत्मयास पावलें । शरीरयोगें जालें । समाधान ॥ ३७ ॥ देहावेगळे उपाये नाना । करितां आत्मयास पावेना । समाधान पावे वासना । देहाचेनि ॥ ३८ ॥ देहआत्मयाचें कौतुक । पाहों जातां हें अनेक । देहावेगळी आडणुक । आत्मयास होये ॥ ३९ ॥ येक असतां उदंड घडे । वेगळें पाहातां कांहींच न घडे । विवेकें त्रिलोकीं पवाडे । देहात्मयोगें ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मविवरणनाम समास नवावा ॥
समास दहावा : शिकवणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पालेमाळा सुमनमाळा । फळमाळा बीजमाळा । पाषाणमाळा कवडेमाळा । सुत्रें चालती ॥ १ ॥ स्फटिकमाळा मोहरेमाळा । काष्ठमाळा गंधमाळा । धातुमाळा रत्नमाळा । जाळ्या वोलि चांदोवे ॥ २ ॥ परी हें तंतूनें चालतें। तंतू नस्तां विष्कळीत होतें। तैसें म्हणों आत्मयातें। तरी साहित्य न पडे ॥ ३ ॥ तंतूस मणी वोविला। तंतूमध्येंचि राहिला । आत्मा सर्वांगीं व्यापला । पाहाना कां॥ ४ ॥ आत्मा चपळ सहजगुणें । दोरी काये चळों जाणे । म्हणोन दृष्टांत देणें । साहित्य न घडे ॥ ५ ॥ नाना वल्लींत जळांश । उसांमध्यें दाटला रस । परी तो रस आणी बाकस । येक नव्हे ॥ ६ ॥ देही आत्मा देह अनात्मा । त्याहून पर तो परमात्मा । निरंजनास उपमा । असेचिना ॥ ७ ॥ रायापासून रंकवरी । अवघ्या मनुष्यांचियां हारी । सगट समान सरी । कैसी करावी ॥ ८ ॥ देव दानव मानव । नीच योनी हीन जीव । पापी सुकृति अभिप्राव । उदंड आहे ॥ ९ ॥ येकांशें जग चाले । परी सामर्थ्य वेगळालें । येकासंगे मुक्त केलें । येकासंगें रवरव ॥ १० ॥ साकर माती पृथ्वी होये । परी ते माती खातां न ये । गरळ आप नव्हे काये । परी तें खोटें ॥ ११ ॥ पुण्यात्मा आणी पापात्मा । दोहिंकडे अंतरात्मा । साधु भोंदु सीमा । सांडूंच नये ॥ १२ ॥ अंतर येक तों खरें । परी सांगातें घेऊं न येती माहारे । पंडित आणि चाटें पोरें । येक कैसीं ॥ १३ ॥ मनुष्य आणि गधडे । राजहंस आणि कोंबडें । राजे आणि माकडें । एक कैसीं ॥ १४ ॥ भागीरथीचें जळ आप । मोरी संवदणी तेंहि आप । कुश्चिळ उदक अल्प । सेववेना ॥ १५ ॥ याकारणें आचारशुद्ध । त्याउपरी विचारशुद्ध । वीतरागी आणि सुबुद्ध । ऐसा पाहिजे ॥ १६ ॥ शूरांहून मानिलें लंडी । तरी युद्धप्रसंगीं नरकाडी । श्रीमंत सांडून बराडी । सेविता कैसें ॥ १७ ॥ येका उदकें सकळ जालें । परी पाहोन पाहिजे सेविलें । सगट अवघेंच घेतलें । तरी तें मूर्खपण ॥ १८॥ जीवनाचेंच जालें अन्न । अन्नाचें जालें वमन । परी वमनाचें भोजन । करितां न ये ॥ १९॥ तैसें निंद्य सोडूनद्यावें । वंद्य तें हृदईं धरावें । सत्कीर्तीनें भरावें। भूमंडळ ॥ २० ॥ उत्तमांसि उत्तम माने। कनिष्ठांस तें न माने । म्हणौन करंटे देवानें । करून ठेवले ॥ २१ ॥ सांडा अवघें करंटपण । धरावें उत्तम लक्षण । हरिकथा पुराण श्रवण । नीति न्याये ॥२२ ॥ वर्तयाचाविवेक । राजी राखणें सकळ लोक । हळुहळु पुण्यलोक। करीत जावे॥ २३ ॥ मुलाचे चालीनें चालावें । मुलाच्या मनोगतें बोलावें । तैसें जनास सिकवावें । हळुहळु ॥ २४ ॥ मुख्य मनोगत राखणें । हेंचि चातुर्याचीं लक्षणें । चतुर तो चतुरांग जाणें । इतर तीं वेडीं ॥ २५ ॥ वेड्यास वेडें म्हणों नये । वर्म कदापि बोलों नये। तरीच घडे दिग्विजये । निस्पृहासी ॥ २६॥ उदंड स्थळीं उदंड प्रसंग । जाणोनि करणें येथासांग । प्राणिमात्राचा अंतरंग । होऊन जावें ॥ २७ ॥ मनोगत राखोन जातां । परस्परें होये अवस्ता । मनोगत तोडितां वेवस्तां । बरी नाहीं ॥ २८ ॥ याकारणें मनोगत । राखेल तो मोठा महंत । मनोगत राखतां समस्त । वोढोन येती ॥ २९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शिकवणनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक तेरावा समाप्त ॥
