अध्याय नववा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीरामचंद्राय नमः ॥ श्रीगुरवे नमः ॥ श्रीदत्तात्रेयाय नमः ॥
नमू श्रीगुरुब्रह्मानंद ॥ जो जगदंकुरमूळकंद ॥ जो निजजनतारक प्रसिद्ध ॥ कैवल्यदाता सुखाब्धि ॥१॥
जो योगद्वीपींचें निधान ॥ जो वैराग्यवल्लीचें सुमन ॥ कीं वेदांतसमुद्रींचा मीन ॥ आत्मजीवनीं तळपतसे ॥२॥
कीं तो धर्ममेरूचें शिखर ॥ कीं चिदाकाशींचा जलधर ॥ कीं कृपासागरींचें सुंदर ॥ दिव्य रत्न प्रकटलें ॥३॥
कीं शांतीचें चंद्रमंडळ ॥ कीं सत्यतेजें सूर्य केवळ ॥ कीं सत्त्वसरोवरींचें कमळ ॥ किंवा सुफळ आनंदवृक्ष ॥४॥
कीं क्षमामलयपर्वत पूर्ण ॥ कीं निर्विकार दिव्य चंदन ॥ मुमुक्षु फणिवर वेष्टून ॥ सर्वदाही बैसले ॥५॥
कीं शुद्धब्रह्म भागीरथीजळ ॥ तेथींचा लोट अति निर्मळ ॥ भक्ति विरक्ति ज्ञान केवळ ॥ तीर्थराज अवतरला ॥६॥
ऐसा महाराज श्रीगुरुनाथ ॥ त्यासी परिसाचा देऊं दृष्टांत ॥ तो लोहाचें सुवर्ण करित ॥ परी आपणाऐसें न करवे ॥७॥
सुरभि चिंतामणि साचार ॥ कल्पवृक्ष म्हणावा उदार ॥ तरी तो कल्पिलेंचि देणार ॥ परी आपणाऐसें न करवे ॥८॥
जनकजननीची उपमा कैशी ॥ द्यावी आतां सद्रुरूशी ॥ तीं जन्मदायक निश्र्चयेंसी ॥ हा जन्ममरणांसी दूर करी ॥९॥
चौऱ्यांशीं लक्ष योनि अमूप ॥ सर्वांठायीं असती मायबाप ॥ परी सद्रुरु दुर्लभ चित्स्वरूप ॥ जन्मोजन्मीं कैंचा तो ॥१०॥
जो भवइंधनदाहक वैश्र्वानर ॥ अज्ञानतिमिरच्छेदक दिवाकर ॥ कीं दुःखपर्वतभंजन पुरंदर ॥ बोधवज्र झळके वरी ॥११॥
ऐसा महाराज गुरुनाथ ॥ त्यासी शिष्य विरक्त शरणागत ॥ भ्रमर पद्मकोशीं बैसत ॥ तैसे लुटित चरणरज ॥१२॥
कीं स्फुलिंग मिळे अग्नींत ॥ कीं जळबिंदु पडे सरोवरांत ॥ कीं सरिता-सागरीं ऐक्य होत ॥ ऐसे भक्त गुरुचरणीं ॥१३॥
कीं मुशींत आटिले अलंकार ॥ कीं जळीं विरे जळगार ॥ कीं तरंग मोडून साचार ॥ एक नीर उरे पैं ॥१४॥
ऐसें गुरुचरणीं मिळोन ॥ गुरुदास्य करित अनुदिन ॥ क्षीराब्धीमाजी उपमन्य ॥ विलसे जैसा सर्वदा ॥१५॥
कीं जान्हवींत मणिकर्णिका तीर्थ ॥ कीं भीमेंत चंद्रभागा विख्यात ॥ तैसे भजनगंगेत यथार्थ ॥ गुरुभक्त वंद्य पैं ॥१६॥
ऐसें ऐकतां गुरुस्तवन ॥ परम आनंदले संतजत ॥ धन्य धन्यरे म्हणोन ॥ तर्जनी मस्तक डोलविती ॥१७॥
ऐसे देखोन श्रीधरें ॥ नमस्कार घातला प्रेमादरें ॥ म्हणे तुम्ही रामकथामृतपात्रें ॥ सादर श्रवणीं बैसलां ॥१८॥
तुम्ही ज्ञानगंगेचे ओघ निर्मळ ॥ कीं विवेकभूमींचीं निधानें केवळ ॥ कीं कृपार्णवींची जाहाजें सबळ ॥ क्षमाशीड वरी तळपे ॥१९॥
कीं नवविधभक्तीचीं दिव्य द्वीपें सुंदर ॥ कीं अनुभवशास्त्रींचीं मंदिरें ॥ कीं पिकलीं आनंददक्षेत्रें ॥ समसमान चहूंकडे ॥२०॥
परोपकारनभींचीं नक्षत्रें निर्मळ ॥ परम गुणप्रिय मुक्तमराळ ॥ कीं शब्दरत्नग्राहक सकळ ॥ या ग्रंथश्रवणीं मिळाले ॥२१॥
कीं रामकथाकमळिणीचें भ्रमर ॥ कीं अवधानदाते जलधर ॥ माझे शब्द आरुष निर्धार ॥ परी तुम्ही प्रीति ठेविली ॥२२॥
रानपक्षी शुक यथार्थ ॥ त्याचे बोल ऐकतां तटस्थ ॥ होती शास्त्रज्ञ पंडित ॥ तैसेंचि येथें जाहलें ॥२३॥
कीं बोबडें बोलतां बालक ॥ अत्यंत संतोषे जनक ॥ तैसें शब्दांचें कौतुक ॥ संतजन करिती पैं ॥२४॥
तरी आतां इतुकेंच करा सत्वर ॥ सादरता हे दिव्य अलंकार ॥ मजलागीं देऊन साचार ॥ संतजनीं गौरवावें ॥२५॥
वक्ताक्षेत्र पिकलें पूर्ण ॥ परी सादरता पाहिजे वरी घन ॥ चित्तव्याकुळता हें अवर्षण ॥ तेणें मोड करपती ॥२६॥
बोलती संत श्रोते चतुर ॥ तुमचीं वचनें हा सुधाकर ॥ येणें आमुचे कर्णचकोर ॥ तृप्त जाहले निर्धारें ॥२७॥
असो आतां वाग्वल्ली सुंदरी ॥ चढे अयोध्याकांडमंडपावरी ॥ तेथींची फळें निर्धारीं ॥ भक्तचतुरीं सेविजे ॥२८॥
मागें अष्टमाध्यायीं कथन ॥ जानकी परिणिली कोदंड भंगोन ॥ त्यावरी भृगुपतीचा दर्प हरोन ॥ रघुपति आला अयोध्ये ॥२९॥
कैकयीचा बंधु विख्यात ॥ परम प्रतापी संग्रामजित ॥ मान देऊनि बहुत ॥ लग्नासी आणिला दशरथें ॥३०॥
मिथिलेचा लग्न सोहळा पाहून ॥ अयोध्येसी आला परतोन ॥ कैकयीस म्हणे भरत शत्रुघ्न ॥ नेऊं आपले ग्रामातें ॥३१॥
ऐकोन बंधूचें वचन ॥ येरी म्हणे अवश्य जा घेऊन ॥ परी रायातें पुसोन ॥ मग दोघांतें नेइंजे ॥३२॥
दशरथास पुसे संग्रामजित ॥ मास एक शत्रुघ्न आणि भरत ॥ स्वराज्यासी नेऊन त्वरित ॥ आणून मागुती पोंचवूं ॥३३॥
अवश्य म्हणोनि अजसुत ॥ कैकयी भरतासी सांगत ॥ तुवां मातुलगृहासी जावें त्वरित ॥ शत्रुघ्नासी घेऊनियां ॥३४॥
भरत म्हणे श्रीरामावांचून ॥ मज न गमे एकही क्षण ॥ रघुपतीचे सेवेविण ॥ न रुचे मज आन कांहीं ॥३५॥
श्रीराम चंद्र मी चकोर ॥ मी चातक रघुवीर अंबुधर ॥ राम सुरभि मी वत्स साचार ॥ वियोग सहसा सोसेना ॥३६॥
श्रीरामसेवा सांडोन ॥ इतर सुखें इच्छी कोण ॥ पीयूषतुल्य अन्न टाकून ॥ कोण वमन विलोकी ॥३७॥
मुक्ताफळें हंस टाकोन ॥ प्राणांतींही न भक्षी शेण ॥ कल्पद्रुमींचा विहंगम जाण ॥ बाभुळेवरी न बैसे ॥३८॥
घृतमधुदुग्धसरोवर ॥ जरी सुरसें भरलें अपार ॥ परी जीवन सांडूनि जलचर ॥ कदा तेथें न जाती ॥३९॥
ऐसें बोलतां भरत ॥ नेत्रीं आले अश्रुपात ॥ माता म्हणे एक मासापर्यंत ॥ क्रमोनि येईं सवेंचि ॥४०॥
नुल्लंघवे मातृवचन ॥ भरत श्रीरामास पुसे येऊन ॥ मग बोले जानकीमनमोहन ॥ बा रे लौकरी येइंजे ॥४१॥
भरतशत्रुघ्नीं ते वेळे ॥ रघुवीरचरण वंदिले ॥ चतुरंग दळ सिऋृ जाहलें ॥ रथीं बैसले दोघेही ॥४२॥
राया दशरथाचे कुमार ॥ श्रीरामचरणाब्जभ्रमर ॥ मातुलग्नामासी सत्वर ॥ दळभारेंसी पातले ॥४३॥
इकडे अयोध्येसी रामलक्ष्मण ॥ सर्वदा करिती गुरुसेवन ॥ तैसेंचि दशरथाचें भजन ॥ रघुनंदन करीतसे ॥४४॥
वसिष्ठमुखें नित्य विद्या श्रवण ॥ श्रीराम करितसे आपण ॥ चतुःषष्टिकलाप्रवीण ॥ रघुनंदन जाहला ॥४५॥
मग धनुर्विद्येचा अभ्यास ॥ करिता परमपुरुष ॥ रंगभूमि साधूनि विशेष ॥ युद्धकळा शिके तेथें ॥४६॥
वेणुमस्तकीं घालितां कुठोर ॥ चिरत जाय जैसा दूर ॥ तैशी श्रीरामबुद्धि तीव्र ॥ तर्क अपार पावतसे ॥४७॥
वसिष्ठ धनुष्यबाण घेऊन ॥ जें जें मांडून दावी ठाण ॥ त्याहूनि विशेष रघुनंदन ॥ दावी करून गुरूसी ॥४८॥
अस्त्रशस्त्रविद्याप्रवीण ॥ जाहले राम आणि लक्ष्मण ॥ ते परीक्षा पहावया अजनंदन ॥ रंगमंडपीं बैसला ॥४९॥
रंगमंडपाची रचना ॥ न वर्णवेचि सहस्रवदना ॥ तें तेज विलोकितां सहस्रकिरणा ॥ परमाश्र्चर्य वाटतसे ॥५०॥
अध्याय नववा - श्लोक ५१ ते १००
शशांकप्रभासम पूर्ण ॥ कोरिले काश्मीर पाषाण ॥ त्यांची पोंवळीप्रभा घन ॥ सभोंवती रचियेली ॥५१॥
त्यामाजी सप्तरंगीं पाषाण ॥ चक्रजाळ्या चौकटी पूर्ण ॥ माजी घातल्या दारुण पाहतां आश्र्चर्य वाटतसे ॥५२॥
साधिलें पाचुबंद आंगण ॥ गरुडपाचूंचीं जोतीं पूर्ण ॥ निळयाचे गज घडोन ॥ तेचि तोळंबे लाविले ॥५३॥
त्यावरी हिरेयाचे स्तंभ ॥ वरी वैडूर्यउथाळीं स्वयंभ ॥ सुवर्णाची तुळवटें सुप्रभ ॥ लंबायमान पसरलीं ॥५४॥
गरुडपाचूचे दांडे विराजती ॥ आरक्त माणिककिलचा झळकती ॥ चर्याशेषफणाकृती ॥ जैसे गभस्ती वळीनें ॥५५॥
एकावरी एक नवखण ॥ तेथें रात्रीस नाहीं कारण ॥ जेथें गरुडपाचूचे रावे पूर्ण ॥ शब्द करिती नवल हें ॥५६॥
निळयाचे मयूर धांवती ॥ रत्नांचीं गोलांगुलें नाचती ॥ छप्पन्न देशींच्या नृपाकृती ॥ चित्रें भिंतीवरी पैं ॥५७॥
खांबसूत्रींच्या पुतळिया ॥ नाचती गिरक्या घेऊनियां ॥ नृसिंहमूर्ती स्तंभांतूनियां ॥ हुंकारिती क्षणक्षणां ॥५८॥
ऐशिया रंगमंडपांत ॥ बैसता झाला द्विपंचरथ ॥ वसिष्ठादि ऋषि समस्त ॥ अष्टाधिकारी आणि प्रजा ॥५९॥
मंडपजाळीवाटे तत्वतां ॥ पाहती कौसल्यादि माता ॥ श्रीरामें विद्या साधिल्या समस्ता ॥ देखावया आस्था सकळांची ॥६०॥
जैसा नक्षत्रांमाजी अत्रिसुत ॥ तैसा सभेसी राजा दशरथ ॥ इंद्राजवळी बृहस्पती बुद्धिमंत ॥ तैसा वसिष्ठ बैसला ॥६१॥
असो रंगमंडपापुढें दोघेजण ॥ श्रीराम आणि लक्ष्मण ॥ पाचुबंद अंगणीं येऊन ॥ उभे ठाकले तेधवां ॥६२॥
जैसे शशी आणि चंडकिरण ॥ कीं अपर्णावर आणि रमारमण ॥ कीं मेरुमांदार स्वरूपें धरून ॥ उभे ठाकले रणांगणीं ॥६३॥
साक्षात् शेषनारायण ॥ अवतारपुरुष दोघेजण ॥ अनंत जन्मींचें तपाचरण ॥ दशरथाचें फळां आलें ॥६४॥
कोटिकंदर्पलावण्यखाणी ॥ तेजासी उणा वासरमणी ॥ कीं अनंत विजा पिळूनी ॥ रामरूप ओतलें ॥६५॥
तो लावण्यमृतसागर ॥ आजानबाहु श्रीरघुवीर ॥ गुरु आणि पितयासी नमस्कार ॥ करोन शस्त्रें वंदिलीं ॥६६॥
नानावाहनीं आरूढोनि रघुपति ॥ दावी युद्धाच्या अगाध रीति ॥ रथ फिरवी नानागती ॥ विस्मित पाहती जन सर्व ॥६७॥
मग दावी कुंजरयानफेरी ॥ सवेंचि तुरंगारूढ होय झडकरी ॥ रथचमक दावी नानापरी ॥ अलातचक्र जैसें कां ॥६८॥
चरणयुद्ध अस्त्रयुद्ध ॥ शस्त्ररिति नानाविध ॥ मल्लमेषकुंजरयुद्ध ॥ व्याघ्रसिंहयुद्धगती ॥६९॥
कूर्मवृषभनक्रयुद्ध ॥ जलमंडलयुद्धविशद ॥ अंतरिक्ष भूमि गदा प्रसिद्ध ॥ सकळ कलायुद्ध दाविलें ॥७०॥
शक्ति पाशुपत तोमर ॥ शूल परिघ लहुडी चक्र ॥ कंदुक भिंडिमाळा वज्र ॥ दावी रघुवीर गति त्यांची ॥७१॥
पाश असिलता मुद्रल ॥ शतघ्नी फरशांकुश कुंतसरळ ॥ यमदंष्ट्रा शब्दयुद्ध सबळ ॥ यंत्रमंत्रयुद्धगती ॥७२॥
नेत्र झांकोनि सोडी बाण ॥ पुढें पाहे मागें भेदी जाण ॥ दळसिंधू परतटाकगमन ॥ राजीवनयन दावीतसे ॥७३॥
एक सांडितांचि बाण ॥ कोट्यावधि व्हावे त्यापासून ॥ सकळ चमूचें शिरच्छेदन ॥ एकाचि बाणें करावें ॥७४॥
अग्न्यस्त्र पर्जन्यास्त्र ॥ वात पर्वत आणि वज्र ॥ माया ब्रह्म माहेश्र्वर ॥ भूतास्त्र पैं ॥७५॥
सिंह सर्प आणि गरुडास्त्र ॥ कामवैराग्य तारकासुर ॥ पाप नाम गंधर्वास्त्र ॥ दावी रघुवीर अस्त्रें हीं ॥७६॥
ब्रह्मशिरी विश्र्वजित ॥ या अस्त्रगति दावी रघुनाथ ॥ तैसेंचि करी सुमित्रासुत ॥ मान दशरथ डोलवी ॥७७॥
वसिष्ठ उठोनि ते अवसरीं ॥ श्रीरामसौमित्रांसी हृदयीं धरी ॥ दशरथाचा आनंद अंबरीं ॥ न समाये तेव्हां सर्वथा ॥७८॥
सभा विसर्जून दशरथ ॥ वसिष्ठ सौमित्र रघुनाथ ॥ प्रवेशते जाहले सदनांत ॥ आनंदयुक्त सर्वही ॥७९॥
यावरी एके दिवशी अजनंदन ॥ दर्पणीं विलोकीं निजवदन ॥ तों दाढींत शुभ्र केश देखोन ॥ काय बोलता जाहला ॥८०॥
म्हणे शीघ्र बोलवा ब्रह्मनंदन ॥ अष्टाधिकारी ऋषि प्रजाजन ॥ सकळ व्यवहारी वैश्यजन ॥ विवेकसंपन्न थोर थोर ॥८१॥
सकळांसी बैसवोनि एकांतीं ॥ निजगुह्य पुसे कौसल्यापति ॥ म्हणे राज्य द्यावें रामाप्रति ॥ ऐसें चित्तीं वाटतसे ॥८२॥
राज्यासी योगय रघुनायक ॥ जो गुणसमुद्र प्रतापार्क ॥ जो धीर वीर उदार देख ॥ लावण्यासागर श्रीराम ॥८३॥
अनंत जन्मींच्या तपाचे फळ ॥ तो हा श्रीराम तमालनीळ ॥ राज्य द्यावें हो तात्काळ ॥ सुमुहूर्त वेळ पाहोनियां ॥८४॥
ऐकोनि दशरथाचें वचन ॥ संतोषला ब्रह्मनंदन ॥ मानवले समस्त प्रजानन ॥ म्हणती धन्य धन्य दशरथा ॥८५॥
वसिष्ठादि ऋृषि समस्त ॥ पाहोनि उत्तम सुमुहूर्त ॥ चैत्रमास अतिविख्यात ॥ गुरुपुष्ययोग साधिला ॥८६॥
श्रीरामासी द्यावया राज्यपट ॥ सुमुहूर्त नेमिला अतिवरिष्ठ ॥ सर्व सामुग्री वसिष्ठ ॥ सिद्ध करिता पैं जाहला ॥८७॥
श्र्वेतवर्ण चौदंती गज ॥ क्षीरवर्ण आणिला हयराज ॥ छत्रचामरें तेजःपुंज ॥ मृगांकवर्ण साजिरीं ॥८८॥
पंचपल्लव सप्तमृत्तिका परिकर ॥ चतुःसमुद्रींचें आणिले नीर ॥ दिव्य सिंहासन पवित्र ॥ नूतन छत्र निर्मिलें ॥८९॥
दिव्य मंडप निर्मून ॥ तेथें मांडिलें सिंहासन ॥ जपासी बैसविले दिव्य ब्राह्मण ॥ वेदोनारायण साक्षात ॥९०॥
छप्पन्न देशींचे राजेश्र्वर ॥ शाण्णव कुळीचे राजकुमार ॥ ते येत जाहले समग्र ॥ अपार करभार घेऊनियां ॥९१॥
आनंदमय अयोध्यानगर ॥ सदनें श़ृंगारिलीं सुंदर ॥ अयोध्यावासी नारी नर ॥ मंडित समग्र अलंकारें ॥९२॥
राजमंदिरें श़ृंगारिलीं विशेष ॥ वरी झळकती रत्नजडित कळस ॥ उणें आणिती उडुगणांस ॥ रजनीमाजी स्वतेजे ॥९३॥
एकांतीं बोलावूनि रघुनाथ ॥ गुह्य गोष्टी सांगें दशरथ ॥ म्हणे बारे मज ग्रहपीडा आली बहुत ॥ काळ विपरीत पुढें दिसे ॥९४॥
अष्टमस्थानीं शनैश्र्वर निश्र्चिती ॥ द्वादशस्थानीं जाण बृहस्पति ॥ बारे मज मृत्युचिन्हें जाणवती ॥ बैसें रघुपति सिंहासनीं ॥९५॥
रामा तुझी मज वाटे खंती ॥ मज टाकोनियां रघुपति ॥ दूरी जाशील निश्र्चिती ॥ हेंचि चित्तीं वाटतसे ॥९६॥
तरी लावण्यामृतसागरा ॥ तमालनीळा राजीवनेत्रा ॥ श्रीराम घनश्यामगात्रा ॥ राज्य भारी चालवीं ॥९७॥
श्रीरामेंवंदिले पितृचरण ॥ म्हणे मज आज्ञाचि प्रमाण ॥ रामसीतेसी उपोषण ॥ करवी वसिष्ठ ते दिवशीं ॥९८॥
रघुनाथाहातीं दानें ॥ अपार करविलीं ब्रह्मनंदनें ॥ राम जानकी दोघेजणें ॥ कुशासनीं पहुडविलीं ॥९९॥
जो पुराणपुरुष परब्रह्म ॥ तया हातीं ऋृषि करवी होम ॥ आहुती घाली पुरुषोत्तम ॥ दृष्टांत उत्तम ऐका ते ॥१००॥
अध्याय नववा - श्लोक १०१ ते १५०
चकोराचे मुखीं अमृतधार ॥ वर्षें जैसा रोहिणीवर ॥ कीं धेनु पान्हा घाली सत्वर ॥ वत्सासी तृप्त व्हावया ॥१॥
कीं बाळकाचिया मुखांत ॥ माता स्तनपानें करी तृप्त ॥ कीं जलद बिंदु टाकी अकस्मात ॥ चातकमुखीं कृपेनें ॥२॥
ऐसीं अवदानें राम टाकित ॥ धूमे्रं नेत्र जाहले आरक्त ॥ यज्ञनारायण जाहला तृप्त ॥ राघवहस्तेंकरोनियां ॥३॥
जैसी गौतमी आणि भागीरथी ॥ तैसी कौसल्या आणि सुमित्रा सती ॥ विप्रांसी दानें अपार देती ॥ आनंद चित्तीं न समाये ॥४॥
दशरथासी विनवी लक्ष्मण ॥ मी श्रीरामसेवा करीन ॥ ऐकोन संतोषे अजनंदन ॥ कुरवाळी वदन सौमित्राचें ॥५॥
अयोध्यानगर वेष्टोनि जाणा ॥ उतरल्या राजयांच्या पृतना ॥ कोणी करी तयांची गणना ॥ पाहतां नयनां भुलवणी ॥६॥
श्रीराम बैसे राज्यपटीं ॥ तो सोहळा पहावया दृष्टीं ॥ सकळ सुरवरांच्या कोटी ॥ विमानारूढ पाहती ॥७॥
तंत वितंत घन सुस्वर ॥ चतुर्विध वाद्यांचा गजर ॥ नादें कोदलें अंबर॥ चिंतातुर सुर जाहले ॥८॥
निर्जर विनीविती कमलोद्भवा ॥ दशरथ राज्य समर्पी राघवा ॥ आमुचे बंदिसुटकेचा बरवा ॥ विचार कांहीं दिसेना ॥९॥
इंद्रपदातुल्य राज्य अपूर्व ॥ तें सोडोनियां सीताधव ॥ कासया येईल दशग्रीव ॥ वधावयाकारणें ॥११०॥
जरी तो मंगलभगिनीचा वर ॥ भक्तालागीं जाहला साकार ॥ तरी तपोवना येईल रघुवीर ॥ ऐसा विचार योजावा ॥११॥
मग विरिंचि सांगे विकल्पासीं ॥ तुवां सत्वर जावें अयोध्येसी ॥ प्रवेशावें कैकयीच्या मानसीं ॥ विघ्न राज्यासी करावें ॥१२॥
विकल्प म्हणे ते वेळां ॥ अयोध्येमाजी परम सोहळा ॥ दुःख द्यावयासी सकळां ॥ माझेनि तेथें न जाववे ॥१३॥
माझा प्रवेश होतां तेथ ॥ बहुतांसी होईल प्राणांत ॥ मांडेल एकचि अनर्थ ॥ माझेनि तेथें न जाववे ॥१४॥
शीतळ होईल वडवानळ ॥। मधुरता धरील हाळाहळ ॥ परी मज विकल्पाचें बळ ॥ क्षीण नव्हे कल्पांतीं ॥१५॥
देव म्हणती तुजविण ॥ हें कार्य साधील कवण ॥ आम्हां सोडवीं बंदींतून ॥ घेई पुण्य तूं एवढें ॥१६॥
ऐसें ऐकत चि वचन ॥ विकल्प निघाला तेथून ॥ जवळ केले अयोध्यापट्टण ॥ परी भीतरीं न जाववेचि ॥१७॥
अयोध्यावासी पुण्यशीळ ॥ सत्यवादी सात्विक प्रेमळ ॥ ज्यांकडे पाहों न शके काळ ॥ तेथें विकल्प प्रवेशेना ॥१८॥
ज्यांसी वेदाज्ञा वाटे प्रमाण ॥ नेणती परांचे दोष-गुण ॥ सदा सारासार विचार श्रवण ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥१९॥
जे निःसीम गुरुभक्त ॥ जे मातापित्यांसी भजत ॥ जे अनन्यब्राह्मणांसी वंदित ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥१२०॥
सदा आवडे हरिभजन ॥ श्रवण मनन हरिकीर्तन ॥ परद्रव्य ज्या तृणासमान ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२१॥
दया उपजे देखतां दीन ॥ अंध पंगु वृद्ध क्षीण ॥ त्यांसी पाववी वस्त्र अन्न ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२२॥
परललना मातृवत् ॥ जे वादप्रतिवादीं मुके होत ॥ जे ईश्र्वररूप पाहती संत ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२३॥
सर्वांभूतीं एक रघुनाथ ॥ ऐशी जयांसी पूर्ण प्रचीत ॥ प्रपंचीं वर्ततां विरक्त ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२४॥
जे ब्रह्मानंदीं पूर्ण धाले ॥ जे आपणा आपण विसरले ॥ तेथें विकल्पाचें बळ न चले ॥ कल्पांतींही सर्वथा ॥२५॥
असो पुण्यवंत अयोध्येचे जन ॥ त्यांसी विकल्प पळे देखतां दुरून ॥ प्रवेशावया अयोध्यापट्टण ॥ सामर्थ्य नव्हे सहसाहि ॥२६॥
तों कैकयीची दासी मंथरा ॥ ते पूर्वींच द्वेषी रघुवीरा ॥ परम पापिणी सीतावरा ॥ सर्वदाहि निंदितसे ॥२७॥
प्रातःकाळीं अहिल्योद्धार ॥ सेजेसीं असतां रामचंद्र ॥ झाडितां बळेंचि केर ॥ रामावरी घालित ॥२८॥
तो अंगावरी येतां केर ॥ दैवहत होईल वज्रधर ॥ म्हणोन ते दासी अपवित्र ॥ रामावरी रज उडवी ॥२९॥
प्रत्यहीं ऐसेंचि करित ॥ देखतां क्रोधावला जनकजामात ॥ म्हणे तूं कुब्जा होईं यथार्थ ॥ कुरूप वक्र सर्वांगीं ॥१३०॥
मग ते लागे श्रीरामापायीं ॥ म्हणे राघवा मज उश्शाप देई ॥ मग जगदानंदकंद ते समयीं ॥ काय बोलता जाहला ॥३१॥
म्हणे पुढील अवतारीं पूर्ण ॥ कंसावधार्थ मथुरे येईन ॥ तेव्हां तुज उद्धरीन ॥ दिव्य करीन रूप तुझें ॥३२॥
असो अयोध्येबाहेर दूर ॥ पुष्पवाटिका परम सुंदर ॥ सदा सुफळ तरुवर ॥ विकल्प सत्वर आला तेथें ॥३३॥
जो भुवनच्छेदक कुठार ॥ कीं स्नेहकर्पूरदाहक वैश्र्वानर ॥ कीं प्रीतिमेघविदारक समीर ॥ परम तीव्र स्वरूप ज्याचें ॥३४॥
हा भजनमार्गींचा मारक मांग ॥ परम द्वेषी विष्ठाभक्षक काग ॥ कीं द्वेषवारुळांतील भुजंग ॥ धुसधुसीत विकल्प हा ॥३५॥
तो मत्सरवनींचा वृक थोर ॥ कीं निर्दयसमुद्रींचा नक्र ॥ कीं परनिंदाजल्पक खर ॥ विकल्प साचार जाणिजे ॥३६॥
विकल्प नोहे तो श्र्वान ॥ धांवे भक्तांवरीं वसवसोन ॥ आनंदरसपात्र उलंडोन ॥ न लागतां क्षण टाकितो ॥३७॥
असो हिंवरवृक्षीं तो विकल्प ॥ बैसला असे सुखरूप ॥ तंव तेथें मंथरा पापरूप ॥ पुष्पें न्यावया पातली ॥३८॥
हिंवरछायेसी ते अवसरी ॥ मंथरा बैसली क्षणभरी ॥ विकल्प प्रवेशला तिच्या अंतरीं ॥ अत्यंत कुपात्र देखोनियां ॥३९॥
जो कां निर्दय आचारहीन ॥ नावडे हरिकथा पुराणश्रवण ॥ सदा जल्पत परदोषगण ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥१४०॥
साधु संत ब्राह्मण त्यांसी द्वेषी रात्रंदिन ॥ भूतदया नावडे मनांतून ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥४१॥
वेदाविरुद्ध जे वर्तत ॥ नसतेंचि वाढविती कुमत ॥ कोठें विश्र्वास न धरी चित्त ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥४२॥
असो मंथरेचे मनीं ॥ विकल्प संचरला ते क्षणीं ॥ तों पक्व काळिंगण देखोन नयनीं ॥ प्रीतीकरोनि भक्षित ॥४३॥
पुष्पें वेचितां कुश्र्चळ ॥ मनीं उठती द्वेषकल्लोळ ॥ गृहास परतली तात्काळ ॥ कलह प्रबल लावावया ॥४४॥
तों कैकयीचे गृहीं सोहळा होत ॥ मंडप उभविले नभचुंबित ॥ जन अवघे आनंदभरित ॥ चिंतारहित सर्वहि ॥४५॥
ऐसें मंथरेनें देखतां ॥ परम द्वेष वाटे चित्ता ॥ जैशा वसंतीं कोकिळा गर्जतां ॥ दुःख वायसां उपजे पैं ॥४६॥
आम्र येतां पाडास ॥ मुखरोग प्राप्त होय कागांस ॥ दृष्टीं देखतां राजहंस ॥ दुःख विशेष वाटे तयां ॥४७॥
कीं देखोन संतांच्या मूर्ती ॥ निंदक संतापती चित्तीं ॥ देखोन पंडितांची व्युत्पत्ती ॥ अयोग्या चित्तीं द्वेष वाटे ॥४८॥
कीं देखोन मृगेंद्राचा प्रताप ॥ श़ृगालासी चढे संताप ॥ कीं देखोनि श्रीमंताचें स्वरूप ॥ जेंवी दुर्जन चरफडती ॥४९॥
कीं देखोन धार्मिकाची लीला ॥ अपवित्रासी खेद आगळा ॥ कीं पतिव्रता देखोनि डोळां ॥ व्यभिचारिणी वीटती ॥१५०॥
शशांक देखतां विटती तस्कर ॥ दिवाभीतां नावडे दिनकर ॥ कीं हिंसकांस तत्त्वविचार ॥ मनींहून नावडे ॥५१॥
तैसा सोहळा देखोन मानसीं ॥ परम संतापली ते दासी ॥ रामनिधानासी विवसी ॥ आड आली साक्षेपें ॥५२॥
ते कलहपीठींची देवता ॥ कीं ते दुःखकल्लोळप्रवाहसरिता ॥ गृहांत अग्नि लागे अवचिता ॥ तैशी आंत प्रवेशली ॥५३॥
आंगणीं शरीर टाकी तात्काळ ॥ धबधबां पिटी वक्षःस्थळ ॥ कैकयीस म्हणे तूं केवळ ॥ अभागीण सर्वस्वें ॥५४॥
अगे बुद्धिहीन सर्वांत ॥ तुझें तुज न कळे हित ॥ मातुळगृहीं पाठविले तुझे सुत ॥ राज्यीं रघुनाथ स्थापिती ॥५५॥
तुज अवदशा आली यथार्थ ॥ सौभाग्य गेलें वाहात ॥ देशधडी केला भरत ॥ तुज अनर्थ समजेना ॥५६॥
राज्यीं बैसतां रघुनंदन ॥ तुझे पुत्र टाकील वधोन ॥ कैकयी तुज शिकवील कोण ॥ मजवांचून बुद्धि आतां ॥५७॥
मग तिजप्रति कैकयी बोलत ॥ मज भारत तैसाच रघुनाथ ॥ तूं हा खेद न करी यथार्थ ॥ कदा अनर्थ करूं नये ॥५८॥
ऐसें बोलोनि सत्वर ॥ कंठींचें पदक आणि हार ॥ तिच्या गळ्यांत घाली परिकर ॥ दासी आपुली म्हणोनि ॥५९॥
पदक आणि मुक्तामाळा ॥ मंथरेनें तोडून टाकिल्या ॥ तोंड घेतलें ते वेळां ॥ राज्य बुडालें म्हणोनी ॥१६०॥
स्नेहें धांवोनि कैकयी ॥ तीस धरती झाली हृदयीं ॥ विकल्प प्रवेशला ते समयीं ॥ चित्तगृहीं कैकयीच्या ॥६१॥
कैकयी तीस म्हणे ते समयीं बरी युक्ति योजलीस लवलाहीं तूं माझी प्राणसखी होसी पाहीं ॥ करूं कायी सांग आतां ॥६२॥
भरत तो नाहीं जवळी ॥ रामासी राज्य देती प्रातःकाळीं ॥ अयोध्यावासी लोक सकळी ॥ श्रीरामाकडे मुरडले ॥६३॥
वसिष्ठ आणि दशरथ ॥ यांसी प्राणाहून आवडे रघुनाथ ॥ ते तों माझा वचनार्थ ॥ न मानिती कदाही ॥६४॥
मंथरा म्हणे ऐक साचार ॥ पूर्वींचे मागें दोन वर ॥ तुवां रथ सांवरिला घालोनि कर ॥ शक्राचे युद्धसमयीं पै ॥६५॥
ऐसें गांठीस असतां शस्त्र ॥ तुज भय नाहीं अणुमात्र ॥ राज्यीं स्थापून तुझा पुत्र ॥ रामचंद्र वना धाडीं ॥६६॥
मनुसंख्या संवत्सर ॥ वनासी धाडीं रघुवीर ॥ चतुर्दश वर्षात तुझा पुत्र ॥ चवदा भुवनें जिंकील पैं ॥६७॥
वना निघतां रामचंद्र ॥ समागमें जाईल सौमित्र ॥ काननीं राक्षस परम दुर्धर ॥ रामलक्ष्मणां भक्षितील ॥६८॥
राक्षसें भक्षिल्या रघुनंदन ॥ भरतासी सहजचि कल्याण ॥ यालागीं वर दोनी घे मागून ॥ रायापाशीं आतांचि ॥६९॥
वनासी निघतां रघुनाथ ॥ प्राण त्यागील दशरथ ॥ तेहि गोष्टीचें तुजला हित ॥ राज्यीं भरत स्थापावया ॥१७०॥
रामाचे आवडते भक्त ॥ तेहि बाहेर घालूं समस्त ॥ आतां येईल दशरथ ॥ करीं अनर्थ येथेंचि ॥७१॥
ऐसीं ते दासीचीं वचनें ॥ हृदयीं धरिलीं कैकयीनें ॥ जैसें वमन होतांचि श्र्वानें ॥ उचलोनियां घेइंजे ॥७२॥
कीं शिंदीवृक्षापासून ॥ किंचित निघतां मद्यजीवन ॥ मद्यपी जैसा वोढवी वदन ॥ तैसेंचि वचन मानलें ॥७३॥
मर्कटासी मदिरारस पाजिला ॥ त्यांत वृश्र्चिकें दंश केला ॥ त्यामाजीं भूतसंचार झाला कैकयीस जाहलें तैसेंचि ॥७४॥
अलंकार काढिले झडकरीं ॥ तोडून टाकिली गळसरी ॥ केशमुक्त उर्वीवरी ॥ निद्रा करी सक्रोधें ॥७५॥
तंव ते भोगसमयाची वेळ ॥ कैकयीगृहा आला भूपाळ ॥ राजा मंथरेसि पुसे उतावेळ ॥ राीण आमुची कोठें पैं ॥७६॥
तंव ते बोले पापखाणी ॥ पैल ते पडली तुमची राणी ॥ काय आहे तिचे मनीं ॥ तें तो न कळेचि आम्हांतें ॥७७॥
मग कैकयीजवळी येऊन ॥ करें कुरवाळी राजा वदन ॥ दिधलें दशरथासी लोटून ॥ झिडकारून एकीकडे ॥७८॥
म्हणे परता होईं नृपा नष्टा ॥ असत्यवादिया क्रियाभ्रष्टा ॥ तुझे अंतरींचा भाव खोटा ॥ सर्वही म्यां ओळखिला ॥७९॥
ऐसे शब्द ऐकतां तीव्र ॥ धगधगिलें रायाचें अंतर ॥ चरण तिचे धरी सत्वर ॥ येरी लोटी परतेंचि ॥१८०॥
राजा म्हणे संभ्रम होत ॥ राज्यीं स्थापितों रघुनाथ ॥ तूं विघ्न न करीं येथ ॥ शरणागत तुझा मी ॥८१॥
वस्त्रें भूषणें अलंकार ॥ अपेक्षित देईन समग्र ॥ तुझ्या वचनालागीं निर्धार ॥ प्राण वेंचीन जाणपां ॥८२॥
मी असतां गळसरी ॥ तोडून टाकिली महीवरी । मागुता जावोनि चरण धरी ॥ लोटी निजकरीं कैकयी ॥८३॥
स्त्रीलोभाचिये आवडी ॥ प्राणी नाडिले लक्षकोडी ॥ जन्म मरणांचिया ओढी ॥ माजी पडिले बहुतचि ॥८४॥
स्त्रीलोभ परम दारुण ॥ पूर्वीं नाडले बहुतजण ॥ मूर्तिमंत भव्यव्याधि कामिन ॥ भुलवि सज्ञान जाणते ॥८५॥
संसारअनर्थास मूळ ॥ तो स्त्रीसंबंध जाण केवळ ॥ स्त्रीलोभें पापें सकळ ॥ आंगीं येऊन झगटती ॥८६॥
असो तो राजा दशरथ ॥ स्त्रीलोभें जाहला भ्रांत ॥ कैकयीस म्हणे माग इच्छित ॥ तें मी यथार्थ पुरवीन ॥८७॥
कैकयीस संकेत दावी मंथरा ॥ सांडूं नको पूर्वील निर्धारा ॥ मागून घेईं दोहीं वरां ॥ वना रघुवीरा पाठवीं ॥८८॥
कैकयी म्हणे नृपनायका ॥ माझ्या स्वर्गीच्या दोन्ही भाका ॥ न द्याल तरी उणें देखा ॥ येईल वंशा तूमच्या ॥८९॥
राजा म्हणे माग सत्वर ॥ तुज दीधले अपेक्षित वर ॥ मग म्हणे वना धाडीं रघुवीर ॥ राज्य भरतासी समर्पीं ॥१९०॥
जवळीं असतां रघुनायक ॥ त्याकडे होतील सकळ लोक ॥ यालागीं दूर वनासी देख ॥ आतांचि शीघ्र पाठवावें ॥९१॥
मनुसंख्यासंवत्सर ॥ राज्य करील माझा पुत्र ॥ मग तुम्ही आणावा रघुवीर ॥ अथवा तिकडेच ठेविजे ॥९२॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ गजबजलें रायाचें मन ॥ वाटे विद्यल्लता येऊन ॥ अंगावरी पडियेली ॥९३॥
कीं शरीर अग्नींत पडलें ॥ कीं काळिजीं कर्वत घातले ॥ कीं पर्वताचे कडे कोसळले ॥ आंगावरी अकस्मात ॥९४॥
कैकयीवचन प्रळयाग्न ॥ जाळीत चालिला आयुष्यकानन ॥ मग तिचे धांवोन धरी चरण ॥ पदर पसरून मागतसे ॥९५॥
जो जो मागसील पदार्थ ॥ तो तो पुरवीन समस्त ॥ परी सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९६॥
मी पृथ्वीपति राजा दशरथ ॥ परी तुझा असें शरणागत ॥ सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९७॥
पट्टराणिया समस्त ॥ तुझ्या सेवेसी लावीन यथार्थ ॥ परी सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९८॥
जो लावण्यामृतसागर ॥ उदार धीर गुणगंभीर ॥ कोमळगात्र रघुवीर ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९९॥
काय रघुत्तमें अन्याय केला ॥ एवढा त्यावरी कोप धरिला ॥ डोळस तमालनील सांवळा ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥२००॥
अध्याय नववा - श्लोक २०१ ते २२७
भरतापरीस रघुनंदन ॥ तुज प्रिय होता मनांतून ॥ आतां कां कठीण केलें मन ॥ मजलागून सांग तें ॥१॥
कैकयीपुढें पसरी पदर ॥ वना धाडूं नको शतपत्रनेत्र ॥ यरी म्हणे तूं अधम साचार ॥ माझीं वरदानें न देसी तूं ॥२॥
तुझे पुर्वज संपूर्ण ॥ भाकेकारणें वेंचिती प्राण ॥ त्यांचिये वंशीं जन्मोन ॥ डाग लाविला कुळासी ॥३॥
कैकयीशद्बवज्र कठिण ॥ रायाचें हृदय जाहलें चूर्ण ॥ भूमीवरी मूर्च्छा येऊन ॥ निचेष्टित पडियेला ॥४॥
इतुका रात्रीं वर्तला वृत्तांत ॥ तों प्रातःकाळीं आला सुमंत ॥ रायासी करून प्रणिपात ॥ वचन बोलता जाहला ॥५॥
सर्व साम्रगी जाहली पूर्ण ॥ वाट पाहत ब्रह्मनंदन ॥ अरुणोदय जाहला चंडकिरण ॥ उदय करूं पाहतो ॥६॥
तरी तुम्हीं येऊनियां तेथ ॥ राज्यीं स्थापावा रघुनाथ ॥ वचन न बोलतां दशरथ ॥ चकित सुमंत विलोकी ॥७॥
मनीं विचारी अजसुत ॥ ही मात ऐकतां रघुनाथ ॥ वनास जाईल यथार्थ ॥ थोर अनर्थ ओढवला ॥८॥
कैकयी म्हणे सुमंता ॥ येथवरी आणीं रघुनाथा ॥ मी त्यांसी सांगेन अवघी वार्ता ॥ जे जाहली कथा पूर्वींची ॥९॥
रायास निद्रा लागली जाण ॥ यालागीं न बोलेचि वचन ॥ तो इकडे ब्रह्मपुत्रें संपूर्ण ॥ सामग्री सिद्ध केली असे ॥२१०॥
सुमंत म्हणे कैकयीलागून ॥ रायें भूमीवरी कां केलें शयन ॥ तों दशरथे स्फुंदस्फुंदोन ॥ रुदन करूं लागला ॥११॥
म्हणे सुमंता ऐक वचन ॥ माण् जवळी आलें मरण ॥ येथवरी आणी रघुनंदन ॥ कोणासी वर्तमान न सांगावें ॥१२॥
सुमंत आज्ञा वंदून ॥ निघाला तेव्हां म्लानवदन ॥ जैसा सूर्य ग्रहणीं कलाहीन ॥ तैसे आनन दिसतसे ॥१३॥
विचार करी सुमंत ॥ रामधामाकडे जात ॥ जैसा मुमुक्षु संसारतापें संतप्त ॥ वेगें येत संतसदना ॥१४॥
केवळ आत्मप्राप्तीचें स्थान ॥ तैसें दिसे रामसदन ॥ चारी महाद्वारें ओलांडून ॥ जाता जाहला तेधवा ॥१५॥
दृष्टी पाहावया रघुवीर ॥ क्रमोनि गेला स्थूळदेहद्वार ॥ दुसरें सूक्ष्म सुंदर ॥ तत्त्वांसहित ओलांडिलें ॥१६॥
पुढें क्रमोनियां कारण ॥ वेगें निघाला प्रधान ॥ तों महाकारण दैदीप्यमान ॥ चौथें द्वार देखिलें ॥१७॥
चतुर्थ द्वारींची पाहतां रचना ॥ ब्रह्मानंद जाहला मना ॥ तुर्येचा उंबरा ओलांडूनि जाणा ॥ पुढें सत्वर जातसे ॥१८॥
तों मणिमय मंडपप्रभा घन ॥ त्यासी आठ पायऱ्या दैदीप्यमान ॥ श्रवण कीर्तन स्मरण ॥ पादसेवन तें चौथें ॥१९॥
अर्चन वंदन दास्य सख्य ॥ चढे सत्वर प्रधान देख ॥ तों स्वानंदचौकीवरी सीतानायक ॥ प्रधानोत्तमें विलोकिला ॥२२०॥
मग नवविधा भक्ति आत्मनिवेदन ॥ सुमंतें केलें साष्टांग नमन ॥ तंव तो कमलपत्राक्ष सुहास्यवदन ॥ काय तेव्हां बोलिला ॥२१॥
सुमंता तूं मुख्य प्रधान ॥ आम्हांस ज्येष्ठबंधूसमान ॥ तुझे निर्मळ गुण पाहोन ॥ ब्रह्मानंद मज वाटे ॥२२॥
मग तो जोडूनि दोन्ही कर ॥ उभा राहे राघवासमोर ॥ सांगे दशरथें सत्वर ॥ कैकयीसदनीं बोलाविलें ॥२३॥
आतां कैकयीसदना श्रीराम ॥ कैसा जाईल पूर्णब्रह्म ॥ तें कथाकौतुक सप्रेम ॥ संत सज्जन ऐकोत पां ॥२४॥
श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ भक्तिज्ञानवैराग्यभांडार ॥ दृष्टांत रत्नेंअपार ॥ माजी सतेज झगमगती ॥२५॥
ब्रह्मानंदा श्रीधरवरा ॥ श्रीमद्भीमातटविहारा ॥ पुराणपुरुषा निर्विकारा ॥ जगद्वंद्या अभंगा ॥२६॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार । सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ नवमाध्याय गोड हा ॥२२७॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
