आंजर्ले हे महाराष्ट्रातील दापोली तालुक्यातील एक सुंदर कोकणी गाव आहे, ज्याची किनारपट्टी आणि पर्यावरणामुळे ते पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहे. या गावातील दुर्गादेवी मंदिर हे त्याच्या वास्तुशिल्प आणि आध्यात्मिक महत्त्वासाठी प्रसिद्ध आहे. हे मंदिर कोकणातील पारंपारिक लाकडी बांधकाम आणि कोरीवकामासाठी प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या गर्भगृहातील मूळ मूर्तीची स्थापना शके १८८६ मध्ये (इ.स. १९६४) झाली असल्याचे एक लेख दर्शवितो.
मंदिराच्या सभामंडपातील विविध धार्मिक आणि ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्वांच्या चित्रांचे दर्शन घेता येते, ज्यात दीनदयाळ उपाध्याय, गोळवलकर, विवेकानंद, महाकवी रवींद्रनाथ ठाकूर, टिळक, नेताजी सुभाषचंद्र बोस, लाल बहादूर शास्त्री आणि वल्लभभाई पटेल यांचा समावेश आहे.
चैत्र महिन्यातील नवरात्रोत्सव आणि कासव महोत्सव हे इथे विशेष उत्साहात साजरे केले जातात, ज्यासाठी पर्यटक आणि भाविक मोठ्या संख्येने येतात. आंजर्ले गावातील दुर्गादेवी मंदिर हे वास्तुशिल्प, आध्यात्मिकता आणि सांस्कृतिक वारशाचे एक महत्त्वाचे केंद्र आहे, जे पर्यटकांना आणि भाविकांना आकर्षित करते.
हे मंदिर कोकणातील अनेक ब्राह्मण कुटुंबांचे कुलदेवी म्हणून प्रसिद्ध आहे. चित्पावनांची कुलदेवता अंबेजोगाईची योगेश्वरी असली तरी कोकणातील दुर्गा हे तिचेच रूप असल्याचे मानले जाते. आंजर्ले गावाचा दक्षिणेकडील किनारा जोग नदीच्या मुखाशी वसलेला आहे. येथे दुर्गा देवीची एक सुंदर लाकडी मूर्ती आहे, जी थोरले बाजीराव पेशवे यांनी अभिषेक केली होती. मंदिराचे लाकडी बांधकाम आणि कोरीवकाम सुंदर आहे.
मंदिरातील सभामंडपाबाहेर, देवीच्या प्रवासासाठी वापरण्यात येत असलेली लाकडी पालखी, मंदिराची बाग, विहीर आणि जवळच एक साधे कोकणी घर आहेत, जे सर्व लक्ष वेधून घेतात. मंदिरातील चित्रांमध्ये दुर्गा देवीच्या ध्यानाचे श्लोक आणि सभा मंडपाच्या बांधकामासाठी झालेल्या खर्चाचे तपशील रेखाटले आहेत.
श्री दुर्गादेवीची रथयात्रा चैत्र महिन्यातील संकष्टी चतुर्थीच्या दिवशी कोकण, दापोली, आंजर्ले, गावतिल या ठिकाणी निघते. या दरम्यान जवळपासच्या गावातून देखील भाविक रथयात्रा आणि देवीच्या दर्शनासाठी येथे येतात. रथयात्रा आठ दिवस चालते आणि अगोदर देवीचा देवलात जागर आयोजित केला जातो. आठ दिवसात कीर्तन, भजन, पारायण, गोंधळ असे कार्यक्रम मंदारामध्ये आयोजित केले जातात. ही परंपरा जवळजवळ ४०० वर्षांपासून चालत आली आहे. हा रथ सकाळी आंजर्ले गावातून श्री दुर्गा देवी मंदिरातून फिरतो आणि संध्याकाळी पुन्हा श्री दुर्गा देवी मंदिरात परत येतो.
इतर वैशिष्ट्ये
प्राचीन मंदिर: मंदिराची उत्पत्ती १२ व्या शतकात झाली असे मानले जाते, ज्यामुळे ते ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे ठिकाण बनले आहे. १६३० पासून प्रशासन निस्तुरे कुटुंबाकडे आहे.
कड्यावरील गणपती: हे मंदिर दुर्गा देवीला समर्पित असले तरी, ते भगवान गणेशाशी प्रसिद्ध आहे, ज्यांची उजव्या सोंडेची मूर्ती अद्वितीय आहे आणि खूप जागृत मानली जाते. ही अद्वितीय मूर्ती अनेक भक्तांना आकर्षित करते.
विहंगम दृश्ये : अरबी समुद्र, आंजर्ले समुद्रकिनारा आणि सुवर्णदुर्ग किल्ल्याकडे पाहणाऱ्या टेकडीवर वसलेले हे मंदिर चित्तथरारक विहंगम दृश्ये देते, ज्यामुळे त्याचे आध्यात्मिक आणि पर्यटक आकर्षण वाढते.
ऐतिहासिक महत्त्व: पूर्वीच्या काळात, मूळ गणेश मंदिर अजयरायलेश्वर आणि सिद्धिविनायक मंदिरांसह समुद्रकिनाऱ्याजवळ होते. भरती-ओहोटीसारख्या नैसर्गिक घटकांमुळे, गणेशमूर्ती १७६८ ते १७८० च्या दरम्यान त्याच्या सध्याच्या टेकडीवर हलवण्यात आली. जुन्या मंदिरांचे अवशेष अजूनही कमी भरतीच्या वेळी दिसतात.
मंदिराचे वर्णन: तीन-स्तरीय रचना: मंदिराचे स्थानांतर झाल्यानंतर लॅटराइट दगड वापरून बांधलेली तीन-स्तरीय रचना आहे.
मूर्ती: मुख्य गर्भगृहात दुर्गा देवीची आठ हातांची मूर्ती आहे. दुर्गा मूर्तीव्यतिरिक्त, मंदिर संकुलात उजवीकडे वळलेली गणपतीची मूर्ती देखील आहे, जी त्याच्या पत्नी रिद्धी आणि सिद्धीसह दगडी सिंहासनावर विराजमान आहे. भगवान शिवाची मूर्ती देखील आहे.
स्थापत्य: मंदिराच्या वास्तुकलामध्ये मध्ययुगीन आणि आधुनिक शैलीचे मिश्रण दिसून येते. मुख्य सभागृहात फुले आणि लतांच्या गुंतागुंतीच्या कोरीवकामांनी सजवलेले खांब आहेत. सभामंडपाच्या छतावर आठ कमानी आणि मध्यभागी कमळ असलेला घुमट आहे. मुख्य कलश (शिखर) मध्ये अष्टविनायक (गणेशाचे आठ रूप) यांचे कोरीवकाम आहे.
इतर वैशिष्ट्ये: मंदिर संकुलात एक प्रशस्त अंगण, मंदिरासमोर एक शांत तलाव आहे ज्यामध्ये जुने बकुल वृक्ष आहे आणि लॅटिन शिलालेख असलेली एक मोठी घंटा आहे.
दररोज सकाळ आणि संध्याकाळच्या आरतींसह विस्तृत विधी केले जातात. या व्यतिरिक्त येथे साजरा केला जाणारा सर्वात महत्त्वाचा उत्सव म्हणजे भगवान गणेशाच्या जयंतीनिमित्त माघी गणेश उत्सव. या काळात हजारो भाविक येतात. मूर्ती फुलांनी आणि दागिन्यांनी सजवली जाते. नवरात्र हा देखील एक महत्त्वाचा उत्सव आहे. उत्सवांदरम्यान, पारंपारिक संगीत आणि नृत्य सादरीकरणे अनेकदा आयोजित केली जातात.
