संविधान सभेत 15 महिला सदस्यही होत्या हे तुम्हाला माहीत आहे का? महिलांच्या हक्कांपासून, अल्पसंख्याकांच्या हक्कांपर्यंत आणि बंधपत्रित मजुरांच्या मुद्द्यावर या महिलांनी संविधान सभेत महत्त्वाची भूमिका बजावली, चला तर मग जाणून घेऊया त्या 15 भारतीय महिलांबद्दल ज्यांनी संविधान निर्मितीत आपले अमूल्य योगदान दिले आहे.
26 नोव्हेंबर 1949 रोजी निवडून आलेल्या संविधान सभेने भारताची राज्यघटना स्वीकारली आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी अंमलात आली. संविधान सभेत एकूण 389 सदस्य होते. पण आता याला योगायोग म्हणा किंवा दुर्दैव म्हणा की संविधान बनवण्याच्या संदर्भात, भारतीय संविधानाचा मसुदा तयार करण्यात मदत करणारे अग्रगण्य पुरुष सदस्य म्हणून आपल्याला फक्त डॉ बी आर आंबेडकर आठवतात. आपण आपला इतिहास विसरत नसलो तरी अनेकदा अर्ध्या लोकसंख्येची संपूर्ण पाने आपल्या नजरेतून मिटून जातात. कदाचित त्यामुळेच संविधान सभेतील त्या प्रमुख पंधरा महिला सदस्यांचे योगदान आपण सहज विसरलो आहोत किंवा त्याऐवजी आपण ते लक्षात ठेवण्याची तसदी घेतली नाही. चला तर मग जाणून घेऊया त्या पंधरा भारतीय महिलांबद्दल ज्यांनी संविधान निर्मितीत आपले अमूल्य योगदान दिले आहे.
1. अम्मू स्वामीनाथन
अम्मू स्वामीनाथन यांचा जन्म केरळमधील पालघाट जिल्ह्यातील अंकारा येथे एका सवर्ण हिंदू कुटुंबात झाला. त्यांनी 1917 मध्ये मद्रासमध्ये अॅनी बेझंट, मार्गारेट, मालती पटवर्धन, श्रीमती दादाभॉय आणि श्रीमती अंबुजमल यांच्यासोबत फेडरेशन ऑफ इंडियाची स्थापना केली. 1946 मध्ये मद्रास मतदारसंघातून त्या संविधान सभेचा भाग बनल्या. 24 नोव्हेंबर 1949 रोजी, संविधानाचा मसुदा मंजूर करण्यावर झालेल्या चर्चेदरम्यान, आशावादी आणि आत्मविश्वासपूर्ण अम्मू यांनी म्हटले की 'बाहेरून लोक म्हणतात की भारताने महिलांना समान अधिकार दिलेले नाहीत'. आता आपण असे म्हणू शकतो की जेव्हा भारतीय लोकांनी स्वतःची राज्यघटना तयार केली तेव्हा त्यांनी महिलांना देशातील इतर नागरिकांसारखे अधिकार दिले आहेत.' त्या 1952 मध्ये लोकसभेवर आणि 1954 मध्ये राज्यसभेवर निवडून आल्या. त्यांनी भारत स्काउट्स अँड गाईड्स (1960-65) आणि सेन्सॉर बोर्डाचे अध्यक्षपदही भूषवले.
2. दक्षिणानी वेलायुद्ध
दक्षिणानी वेलायुद्ध यांचा जन्म 4 जुलै 1912 रोजी कोचीनमधील बोलगाटी बेटावर झाला. त्या शोषित वर्गाच्या नेत्या होत्या. 1945 मध्ये दक्षिणाणी यांना राज्य सरकारने कोचीन विधानपरिषदेवर नामनिर्देशित केले. 1946 मध्ये संविधान सभेवर निवडून आलेल्या त्या पहिल्या आणि एकमेव दलित महिला होत्या.
3. बेगम एजाज रसूल
बेगम एजाज रसूल यांचा जन्म मलारकोटला येथील रियासत कुटुंबात झाला होता आणि त्यांचा विवाह तरुण जमीन मालक नवाब एजाज रसूल यांच्याशी झाला होता. संविधान सभेच्या त्या एकमेव मुस्लिम महिला सदस्य होत्या. 1950 मध्ये भारतातील मुस्लिम लीगचे विघटन झाल्यानंतर त्या काँग्रेसमध्ये सामील झाल्या. 1952 मध्ये त्या राज्यसभेवर निवडून आल्या आणि 1969 ते 1990 पर्यंत उत्तर प्रदेश विधानसभेच्या सदस्या होत्या. तसेच 1969 ते 1971 या काळात त्या समाजकल्याण आणि अल्पसंख्याक मंत्री होत्या. त्यानंतर 2000 साली त्यांना सामाजिक कार्यातील योगदानाबद्दल पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
4. दुर्गाबाई देशमुख
दुर्गाबाई देशमुख यांचा जन्म 15 जुलै 1909 रोजी राजमुंद्री येथे झाला. वयाच्या बाराव्या वर्षी त्यांनी असहभागी चळवळीत भाग घेतला आणि आंध्र केसरी टी पब्लिकेशन्ससोबत त्यांनी मे 1930 मध्ये मद्रास शहरात मिठाच्या सत्याग्रह चळवळीत भाग घेतला. 1936 मध्ये त्यांनी आंध्र महिला सभेची स्थापना केली, जी एका दशकात मद्रास शहरात शिक्षण आणि सामाजिक कल्याणाची एक मोठी संस्था बनली. सेंट्रल बोर्ड ऑफ सोशल वेलफेअर, नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्युकेशन आणि मुली आणि महिलांच्या शिक्षणावरील राष्ट्रीय समिती अशा अनेक केंद्रीय संस्थांच्या त्या अध्यक्षा होत्या. त्या संसद आणि नियोजन आयोगाच्या सदस्याही होत्या. त्या आंध्र एज्युकेशनल सोसायटी (नवी दिल्ली)शीही संबंधित होत्या. त्यानंतर 1971 मध्ये दुर्गाबाईंना भारतातील साक्षरतेच्या संवर्धनासाठी त्यांच्या उत्कृष्ट योगदानाबद्दल चौथा नेहरू साहित्य पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. 1975 मध्ये त्यांना पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
5. हंसा जीवराज मेहता
हंसा यांचा जन्म 3 जुलै 1897 रोजी बडोदा येथील रहिवासी मनुभाई नंदशंकर मेहता यांच्या घरी झाला. हंसा यांनी इंग्लंडमध्ये पत्रकारिता आणि समाजशास्त्राचे शिक्षण घेतले. सुधारक आणि समाजसेविका असण्यासोबतच त्या शिक्षिका आणि लेखिकाही होत्या. त्यांनी मुलांसाठी गुजरातीमध्ये अनेक पुस्तके लिहिली आणि गुलिव्हर ट्रॅव्हल्ससह अनेक इंग्रजी कथांचे भाषांतर केले. 1926 मध्ये त्यांची बॉम्बे स्कूल कमिटीवर निवड झाली आणि 1945-46 मध्ये त्या अखिल भारतीय महिला परिषदेच्या अध्यक्षा झाल्या. हैदराबाद येथे झालेल्या अखिल भारतीय महिला परिषदेतील अध्यक्षीय भाषणात त्यांनी महिला हक्कांची सनद मांडली.
6. कमला चौधरी
कमला चौधरी यांचा जन्म लखनौच्या एका संपन्न कुटुंबात झाला. शाही सरकारसाठी कुटुंबाच्या निष्ठेपासून दूर जात त्या राष्ट्रवादीत सामील झाल्याआणि 1930 मध्ये गांधींनी सुरू केलेल्या सविनय कायदेभंग चळवळीत सक्रियपणे भाग घेतला. अखिल भारतीय काँग्रेस कमिटीच्या पन्नासाव्या अधिवेशनात त्या उपाध्यक्ष होत्या आणि सत्तरच्या दशकाच्या उत्तरार्धात लोकसभेच्या सदस्य म्हणून निवडून आल्या. कमला या एक प्रख्यात काल्पनिक लेखिका देखील होत्या आणि त्यांच्या कथा सहसा स्त्रियांच्या आंतरिक जगाशी किंवा आधुनिक राष्ट्र म्हणून भारताच्या उदयाशी संबंधित होत्या.
7. लीला रॉय
लीला रॉय यांचा जन्म आसाममधील गोलपारा येथे ऑक्टोबर 1900 मध्ये झाला. त्यांचे वडील डेप्युटी मॅजिस्ट्रेट होते आणि त्यांना राष्ट्रवादी चळवळीबद्दल सहानुभूती होती. 1921 मध्ये त्यांनी बेथून कॉलेजमधून पदवी प्राप्त केली आणि ऑल बंगाल महिला अत्याचार समितीच्या सहाय्यक सचिव बनल्या आणि महिलांच्या हक्कांच्या मागणीसाठी सभा आयोजित केल्या. 1923 मध्ये, त्यांनी आपल्या मित्रांसह, दीपाली संघ आणि शाळांची स्थापना केली जी राजकीय चर्चेचे केंद्र बनले, ज्यामध्ये उल्लेखनीय नेते उपस्थित होते. पुढे, 1926 मध्ये डक्की आणि कोलकाता येथे महिला विद्यार्थ्यांची संघटना डकरी संघाची स्थापना झाली. त्या जयश्रीच्या मासिकाच्या संपादकही झाल्या. 1937 मध्ये त्या काँग्रेसमध्ये सामील झाल्या आणि पुढील वर्षी त्यांनी बंगाल प्रांतीय काँग्रेस महिला संघटनेची स्थापना केली. सुभाषचंद्र बोस यांनी स्थापन केलेल्या महिला उपसमितीच्याही त्या सदस्य झाल्या. भारत सोडण्यापूर्वी नेताजींनी पक्षाच्या कार्याची संपूर्ण जबाबदारी लीला रॉय आणि त्यांच्या पतीकडे दिली. 1947 मध्ये त्यांनी पश्चिम बंगालमध्ये भारतीय महिला संघटनेची स्थापना केली. 1960 मध्ये फॉरवर्ड ब्लॉक (सुबाहिस्ट) आणि प्रजा समाजवादी पक्षाच्या विलीनीकरणानंतर स्थापन झालेल्या नवीन पक्षाच्या त्या अध्यक्षा झाल्या.
8. मालती चौधरी
मालती चौधरी यांचा जन्म 1904 साली पूर्व बंगाल (आता बांगलादेश) येथे एका प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला. 1921 मध्ये वयाच्या सोळाव्या वर्षी मालती चौधरी यांना शांतीनिकेतन येथे पाठवण्यात आले, जिथे त्यांना विश्व भारतीमध्ये दाखल करण्यात आले. त्यांनी नबकृष्ण चौधरी यांच्याशी लग्न केले जे नंतर ओडिशाचे मुख्यमंत्री झाले आणि 1927 मध्ये ओडिशात गेले. मिठाच्या सत्याग्रहादरम्यान मालती चौधरी आणि त्यांचे पती भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले आणि चळवळीत सहभागी झाले. सत्याग्रहासाठी पोषक वातावरण निर्माण करण्यासाठी त्यांनी लोकांशी संवाद साधला.
9. पूर्णिमा बॅनर्जी
पौर्णिमा बॅनर्जी या अलाहाबाद (उत्तर प्रदेश) येथील भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस कमिटीच्या सचिव होत्या. 1930 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात स्वातंत्र्य चळवळीच्या अग्रभागी असलेल्या उत्तर प्रदेशातील महिलांच्या कट्टरपंथी नेटवर्कमध्ये त्या होत्या. सत्याग्रह आणि भारत छोडो आंदोलनात सहभागी झाल्यामुळे त्यांना अटक करण्यात आली होती. शहर समितीचे सचिव या नात्याने त्या कामगार संघटना, शेतकरी सभा आणि अधिक ग्रामीण सहभागाचे आयोजन आणि कार्य करण्यासाठी देखील जबाबदार होते.
10. राजकुमारी अमृत कौर
अमृत कौर यांचा जन्म 2 फेब्रुवारी 1889 रोजी लखनौ (उत्तर प्रदेश) येथे झाला. त्या कपूरथलाच्या माजी महाराज यांचे पुत्र हरनाम सिंग यांच्या सुपुत्री होत्या. त्यांचे शिक्षण इंग्लंडमधील डोरसेट येथील शेरबोर्न स्कूल फॉर गर्ल्समध्ये झाले. महिलांच्या शिक्षणावर आणि त्यांचा खेळातील सहभाग आणि आरोग्य सेवेवर त्यांचा ठाम विश्वास होता. त्यांनी क्षयरोग असोसिएशन ऑफ इंडिया आणि केंद्रीय कुष्ठरोग आणि संशोधन संस्थेची स्थापना केली. त्याच वेळी त्या रेड क्रॉस सोसायटीच्या लीड ऑफ गव्हर्नर्सच्या मंडळाच्या उपाध्यक्ष आणि सेंट जॉन अॅम्ब्युलन्स सोसायटीच्या कार्यकारी समितीच्या अध्यक्षा होत्या. 1964 मध्ये त्यांच्या मृत्यूनंतर, न्यूयॉर्क टाइम्सने त्यांना देशसेवेसाठी 'राजकुमारी' ही पदवी दिली.
11. रेणुका रे
रेणुका या ICS अधिकारी सतीश चंद्र मुखर्जी यांच्या सुपुत्री होत्या. त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून बीए पूर्ण केले. 1934 मध्ये, AIWC च्या कायदेशीर सचिव या नात्याने त्यांनी 'भारतातील महिलांचे कायदेशीर अपंगत्व' नावाचा दस्तऐवज सादर केला. रेणुका यांनी एकसमान वैयक्तिक कायदा संहितेसाठी युक्तिवाद केला आणि सांगितले की भारतीय महिलांची स्थिती जगातील सर्वात अन्यायकारक आहे. 1943 ते 1946 पर्यंत त्या केंद्रीय विधान सभा, संविधान सभा आणि हंगामी संसदेच्या सदस्य होत्या. 1952 ते 1957 पर्यंत त्यांनी पश्चिम बंगाल विधानसभेत मदत आणि पुनर्वसन मंत्री म्हणून काम केले. यासोबतच 1957 आणि पुन्हा 1962 मध्ये त्या मालदाच्या लोकसभेच्या सदस्य होत्या. त्यांनी ऑल बंगाल महिला संघ आणि महिला समन्वय परिषद स्थापन केली.
12. सरोजिनी नायडू
सरोजिनी नायडू यांचा जन्म 13 फेब्रुवारी 1879 रोजी हैदराबाद येथे झाला. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या अध्यक्षा झालेल्या त्या पहिल्या भारतीय महिला होत्या आणि त्यांना भारतीय राज्याचे राज्यपाल म्हणून नियुक्त करण्यात आले होते. त्यांना 'नाइटिंगेल ऑफ इंडिया' म्हणूनही ओळखल्या जातात. त्यांनी किंग्ज कॉलेज (लंडन) आणि नंतर केंब्रिजमधील गिर्टन कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतले. 1924 मध्ये त्यांनी भारतीयांच्या हितासाठी आफ्रिकेचा प्रवास केला आणि उत्तर अमेरिकेला भेट दिली. भारतात परतल्यानंतर त्यांच्या ब्रिटिशविरोधी कारवायांमुळे त्यांना अनेकवेळा तुरुंगात जावे लागले. सरोजिनी नायडू त्यांच्या साहित्यिक पराक्रमासाठीही प्रसिद्ध होत्या.
13. सुचेता कृपलानी
सुचेता यांचा जन्म 1908 मध्ये हरियाणातील अंबाला शहरात झाला. 1942 च्या भारत छोडो आंदोलनातील त्यांच्या भूमिकेसाठी त्या विशेषतः लक्षात ठेवल्या जातात. कृपलानी यांनी 1940 मध्ये काँग्रेस पक्षाच्या महिला शाखेची स्थापना केली. स्वातंत्र्यानंतर कृपलानी यांच्या राजकीय कार्यकाळात नवी दिल्लीचे खासदार म्हणून आणि नंतर उत्तर प्रदेश राज्य सरकारमध्ये कामगार, समुदाय विकास आणि उद्योग मंत्री म्हणून काम केले. त्या भारताच्या पहिल्या महिला मुख्यमंत्री होत्या.
14. विजया लक्ष्मी पंडित
विजया लक्ष्मी पंडित यांचा जन्म 18 ऑगस्ट 1900 रोजी अलाहाबाद येथे झाला आणि त्या भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या बहिण होत्या. 1932 ते 1933, 1940 आणि 1942 ते 1943 या काळात इंग्रजांनी त्यांना तीन वेगवेगळ्या तुरुंगात डांबले. विजया यांच्या राजकारणातील दीर्घ कारकिर्दीची अधिकृतपणे सुरुवात अलाहाबाद महानगरपालिकेच्या निवडणुकीने झाली. 1936 मध्ये त्या युनायटेड प्रोव्हिन्सच्या असेंब्लीसाठी निवडून आल्या आणि 1937 मध्ये स्थानिक सरकार आणि सार्वजनिक आरोग्य मंत्री बनल्या. भारतीय महिला कॅबिनेट मंत्री होण्याची ही पहिलीच वेळ होती. काँग्रेस पक्षाच्या सर्व पदाधिकाऱ्यांप्रमाणे त्यांनी 1939 मध्ये ब्रिटिश सरकारच्या घोषणेच्या निषेधार्थ राजीनामा दिला.
15. ऍनी मस्करीन
अॅनी मस्करेन यांचा जन्म केरळमधील तिरुवनंतपुरम येथे एका लॅटिन कॅथोलिक कुटुंबात झाला. काँग्रेसमध्ये सामील झालेल्या त्रावणकोर राज्यातील पहिल्या महिलांपैकी त्या एक होत्या आणि त्रावणकोर राज्य काँग्रेस कार्यकारिणीचा भाग बनलेल्या त्या पहिल्या महिला होत्या. त्रावणकोर राज्यातील स्वातंत्र्य आणि भारतीय राष्ट्राशी एकीकरणाच्या चळवळीतील त्या एक नेत्या होत्या. त्यांच्या राजकीय सक्रियतेसाठी त्यांना 1939 ते 1977 पर्यंत विविध कालावधीसाठी तुरुंगवास भोगावा लागला. 1951 मध्ये भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीत मस्करेन पहिल्यांदा लोकसभेवर निवडून आले. त्या केरळच्या पहिल्या महिला खासदार होत्या.
