जन्म : महाराणा प्रताप यांचा जन्म 9 मे 1540 रोजी राजस्थानच्या कुंभलगड किल्ल्यावर झाला. महाराणा प्रताप यांची जयंती देखील विक्रमी संवत कॅलेंडरनुसार दरवर्षी ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्ष तृतीयेला साजरी केली जाते. जाणून घ्या त्यांच्या शौर्याचा इतिहास...
कुटुंब : त्यांचे वडील महाराणा उदय सिंह आणि आईचे नाव जीवत कंवर किंवा जयवंत कंवर होते. ते राणा संगा यांचे नातू होते. महाराणा प्रताप यांना लहानपणी सर्वजण 'कीका' नावाने हाक मारायचे. राजपुताना राज्यांमध्ये मेवाडचे स्वतःचे विशेष स्थान आहे ज्यात इतिहासाचे गौरव बाप्पा रावल, खुमान पहिला, महाराणा हमीर, महाराणा कुंभ, महाराणा सांगा, उदय सिंह आणि वीर शिरोमणी महाराणा प्रताप यांचा जन्म झाला.
कुल दैवत : महाराणा प्रताप हे उदयपूर, मेवाड येथील सिसोदिया घराण्याचे राजा होते. एकलिंग महादेव हे त्यांचे कुलदैवत आहे. मेवाडच्या राणांचे दैवत एकलिंग महादेव याला मेवाडच्या इतिहासात खूप महत्त्व आहे. उदयपूर येथे एकलिंग महादेवाचे मंदिर आहे. मेवाडचे संस्थापक बाप्पा रावल यांनी हे मंदिर आठव्या शतकात बांधले आणि एकलिंगाची मूर्ती स्थापित केली.
दिल्लीची सल्तनत: प्रताप यांच्या काळात दिल्लीवर मुघल सम्राट अकबराचे राज्य होते, ज्याला भारतातील सर्व राजे आणि सम्राटांना वश करून मुघल साम्राज्याची स्थापना करायची होती आणि संपूर्ण भारतावर इस्लामचा ध्वज फडकवायचा होता. 30 वर्षे सतत प्रयत्न करूनही महाराणा प्रताप यांनी अकबराची अधीनता स्वीकारली नाही.
महाराणांची प्रतिज्ञा: महाराणा प्रताप यांनी भगवान एकलिंगजींची शपथ घेतली होती की आयुष्यभर अकबरासाठी फक्त तुर्कच तोंडातून बाहेर पडेल आणि अकबराला ते कधीही आपला राजा म्हणून स्वीकारणार नाहीत. त्याची समजूत घालण्यासाठी अकबराने चार वेळा शांती दूत पाठवले होते, परंतु महाराणा प्रताप यांनी अकबराचा प्रत्येक प्रस्ताव धुडकावून लावला.
महाराणा प्रताप यांचा घोडा : महाराणा प्रताप यांचा आवडता घोडा 'चेतक' होता. महाराणा प्रताप ज्या घोड्यावर बसायचे तो घोडा जगातील सर्वोत्तम घोड्यांपैकी एक होता. असे म्हणतात की महाराणा प्रताप तेव्हा 72 किलोचे चिलखत घालायचे आणि हातात 81 किलोचा भाला धरायचे. भाले, चिलखत आणि ढाल-तलवार यांचे एकूण वजन 208 किलो होते. राणा 208 किलो वजन घेऊन रणांगणात उतरायचा. तेव्हा त्यांची शक्ती काय असेल याचा विचार करा.
राज्याभिषेक : महाराणा प्रताप यांचा राज्याभिषेक गोगुंडा येथे झाला. युद्ध विभीषिका वेळी राणा उदयसिंगने चित्तोड सोडले आणि अरावली पर्वतावर तळ ठोकला आणि तेथे उदयपूर नावाने एक नवीन शहर वसवले जी त्यांची राजधानी झाली. भटियानी राणीच्या आसक्तीमुळे उदयसिंगने मृत्यूसमयी आपला धाकटा मुलगा जगमल याच्यांकडे गादी सोपवली होती. तर प्रताप हे मोठा अपत्य असल्याने नैसर्गिक उत्तराधिकारी होते. उदयसिंगांच्या निर्णयाला त्यावेळी सरदार आणि जहागीरदारांनीही विरोध केला होता.
दुसरीकडे मेवाडचे प्रजाही महाराणा प्रताप यांच्याशी संलग्न होते. जगमलला गादी मिळाल्यावर जाहीर निषेध आणि निराशा निर्माण झाली. त्यामुळे राजपूत सरदारांनी मिळून विक्रम संवत 1628 फाल्गुन शुक्ल 15 म्हणजेच 1 मार्च 1576 रोजी महाराणा प्रताप यांना मेवाडच्या गादीवर बसवले. या घटनेमुळे जगमल त्यांचा शत्रू बनून अकबराशी सामील झाला.
उदयपूर ही महाराणांच्या मेवाडची राजधानी होती. त्यांनी 1568 ते 1597 पर्यंत राज्य केले. उदयपूरवर यवन आणि तुर्कांकडून सहज हल्ला होऊ शकतो हे लक्षात घेऊन प्रताप यांनी उदयपूर सोडले आणि कुंभलगड आणि गोगुंडा या डोंगराळ भागांना आपले केंद्र बनवले.
जगमल अकबराला भेटला : जगमल रागावला आणि सम्राट अकबराकडे गेला आणि बादशहाने त्याला जहाजपूरचे क्षेत्र जहागीर म्हणून देऊन आपल्या पक्षात घेतले. यानंतर बादशहाने निम्मे सिरोही राज्य जगमलला दिले. यामुळे जगमलचे सिरोहीचा राजा सुर्तन देवरा याच्याशी वैर झाले आणि शेवटी 1583 च्या युद्धात जगमलचा मृत्यू झाला.
ज्या वेळी महाराणा प्रताप सिंह यांनी मेवाडची गादी हाती सांभाळली त्या वेळी राजपुताना अतिशय नाजूक टप्प्यातून जात होते. राजपुतानाच्या अनेक राजांनी सम्राट अकबराच्या क्रौर्यापुढे डोके टेकवले होते. अनेक वीर राजघराण्यांच्या वारसांनी मुघलिया घराण्याशी वैवाहिक संबंध प्रस्थापित केले होते आणि त्यांच्या संपूर्ण प्रतिष्ठेचा आदर विसरले होते. काही स्वाभिमानी राजघराण्यांसोबतच, महाराणा प्रताप हे देखील आपल्या पूर्वजांच्या प्रतिष्ठेचे रक्षण करण्यात अविचल होते आणि म्हणूनच ते तुर्की सम्राट अकबराला नेहमीच विचलित करायचे.
अकबराचा मेवाडवर हल्ला : अकबराने मेवाड जिंकण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले. अजमेरला आपले केंद्र बनवून अकबराने प्रतापविरुद्ध लष्करी मोहीम सुरू केली. महाराणा प्रताप यांनी मुघल सम्राट अकबराच्या सैन्याशी अनेक वर्षे युद्ध केले. प्रताप यांचे शौर्य इतके होते की त्यांच्या शत्रूंनाही त्यांच्या लढाऊ कौशल्याची खात्री पटली. औदार्य इतके होते की इतरांच्या ताब्यात घेतलेल्या मुघल बायका आदरपूर्वक त्यांच्याकडे परत पाठवल्या गेल्या.
प्रचंड मुघलिया सैन्य, अतुलनीय दारुगोळा, युद्धाच्या नवीन पद्धतींचे ज्ञान असलेले सल्लागार, हेरांची एक लांबलचक यादी, फसवणूक करूनही महाराणा प्रताप यांना मान खाली घालण्यात अकबर अपयशी ठरला तेव्हा त्याने आमेरचे महाराज भगवानदास यांचा पुतण्या मानसिंग यांची नियुक्ती केली. डुंगरपूर आणि उदयपूरच्या राज्यकर्त्यांना अधीनता स्वीकारण्यास भाग पाडण्याच्या उद्देशाने मोठ्या सैन्यासह पाठवले गेले. मानसिंगाच्या सैन्यापुढे डुंगरपूर राज्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही.
यानंतर मानसिंग महाराणा प्रतापांची समजूत घालण्यासाठी उदयपूरला पोहोचला. मानसिंगने त्यांना अकबराच्या अधीन राहण्याचा सल्ला दिला, परंतु प्रताप यांनी आपले स्वातंत्र्य टिकवून ठेवण्याचे ठामपणे जाहीर केले आणि युद्धात त्याचा सामना करण्याची घोषणा केली. बादशहाने मानसिंगचा उदयपूरहून रिकाम्या हाताने परतीचा पराभव रुपात घेतला आणि मानसिंग आणि असफ खान यांच्या नेतृत्वाखाली आपले प्रचंड मुघलिया सैन्य मेवाडवर हल्ला करण्यासाठी पाठवले. अखेरीस, 30 मे 1576 रोजी बुधवारी सकाळी हल्दी घाटीच्या मैदानात घनघोर युद्ध झाले.
मुघलांचे प्रचंड सैन्य टोळांच्या थवाप्रमाणे मेवाड-भूमीकडे धावले. त्यात मुघल, राजपूत आणि पठाण योद्धांसह जबरदस्त तोफखानाही होता. अकबराचे प्रसिद्ध सेनापती महावत खान, आसफ खान, मानसिंग, शहजादा सलीम (जहांगीर) हे देखील मुघल सैन्य चालवत होते, ज्यांची संख्या 80 हजार ते 1 लाख पर्यंत असल्याचे इतिहासकार सांगतात.
या युद्धात, अभूतपूर्व शौर्य आणि धैर्याने, प्रताप यांनी मुघल सैन्याचे दात खचले आणि अकबराच्या शेकडो सैनिकांना ठार केले. एका बिकट परिस्थितीत झाला सरदार मानसिंगने डोक्यावर त्यांचे मुकुट आणि छत्र ठेवले. मुघलांनी त्याला प्रताप समजले आणि त्याच्या मागे धावले. अशा प्रकारे राणांना युद्धक्षेत्र सोडण्याची संधी दिली. या अपयशामुळे अकबर खूप संतापला.
त्याच वेळी अकबर स्वत: विक्रम संवत 1633 मध्ये शिकारीच्या बहाण्याने आपल्या सैन्यासह या भागात पोहोचला आणि महाराणा प्रतापांवर अचानक हल्ला केला. तत्कालीन परिस्थिती आणि मर्यादित साधनसामग्री समजून घेऊन प्रताप यांनी डोंगराळ भागात स्वत:ची स्थापित झाले आणि छोट्या व गनिमी युद्धातून शत्रू सैन्याला परावृत्त केले. परिस्थिती लक्षात घेऊन बादशहाने तेथून निघून जाणे शहाणपणाचे मानले.
एका युद्धात महाराणा प्रताप यांनी आपल्या धर्माची ओळख करून दिली आणि एकदा युद्धात जेव्हा शाही सेनापती मिर्झा खानच्या सैन्याने शरणागती पत्करली तेव्हा राजेशाही महिलाही त्यांच्यासोबत होत्या. त्यांची इज्जत सुरक्षित ठेवून महाराणा प्रताप यांनी त्यांना आदरपूर्वक मिर्झा खानकडे आणले.
जहांगीरशी युद्ध : नंतर हल्दी घाटीच्या लढाईत महाराणा प्रताप यांच्यासह सुमारे 20 हजार राजपूतांनी मुघल सरदार राजा मानसिंग यांच्या 80 हजार सैन्याचा सामना केला. यात अकबराने आपला मुलगा सलीम (जहांगीर) याला लढाईसाठी पाठवले. जहांगीरलाही त्रास सहन करावा लागला आणि तोही रणांगणातून पळून गेला. नंतर सलीमने आपले सैन्य गोळा करून पुन्हा महाराणा प्रतापांवर हल्ला केला आणि यावेळी घनघोर युद्ध झाले. या युद्धात महाराणा प्रताप यांचा आवडता घोडा चेतक जखमी झाला होता.
राजपूतांनी मोगलांशी शौर्याने मुकाबला केला, परंतु तोफांनी सज्ज असलेल्या शत्रूच्या प्रचंड सैन्यासमोर संपूर्ण पराक्रम व्यर्थ ठरला. रणांगणावर उपस्थित असलेल्या 22 हजार राजपूत सैनिकांपैकी केवळ 8 हजार जिवंत सैनिक रणांगणातून कसेबसे निसटू शकले. महाराणा प्रताप यांना जंगलात आश्रय घ्यावा लागला.
प्रताप यांचा वनवास : महाराणा प्रताप यांच्या हल्दी घाटीच्या लढाईनंतरचा काळ पर्वत आणि जंगलात घालवला गेला. त्यांनी आपल्या गनिमी युद्ध धोरणाने अकबराचा अनेक वेळा पराभव केला. महाराणा प्रताप चित्तोड सोडून जंगलात राहू लागले. राणी, सुकुमार राजकुमारी आणि कुमार यांना कसे तरी गवताच्या भाकरीवर आणि जंगलातील डबक्यांच्या पाण्यावर जगावे लागले. अरावलीच्या गुहा आता त्यांचे निवासस्थान होते आणि खडक हा त्यांचा बिछाना होता. महाराणा प्रताप यांना आता त्यांच्या कुटुंबाची आणि लहान मुलांची काळजी वाटत होती.
महाराणा प्रताप यांनी कसा तरी अकबराची अधीनता स्वीकारून 'दीन-ए-इलाही' धर्म स्वीकारावा अशी मुघलांची इच्छा होती. त्यासाठी त्यांनी महाराणा प्रतापांना अनेक मोहक संदेशही पाठवले, परंतु महाराणा प्रताप आपल्या निर्धारावर ठाम राहिले. प्रताप राजपूतांचा अभिमान, हिन्दुत्वाचे गौरव सूर्य अशा संकटात देखील त्याग, तप करता खंबीर राहिले.
अनेक लहान राजांनी महाराणा प्रताप यांना त्यांच्या राज्यात राहण्याची विनंती केली, परंतु मेवाडची भूमी मुघलांच्या वर्चस्वापासून वाचवण्यासाठी महाराणा प्रताप यांनी शपथ घेतली होती की जोपर्यंत मेवाड मुक्त होत नाही तोपर्यंत ते राजवाडे सोडून जंगलात राहतील. स्वादिष्ट अन्नाचा त्याग करुन मुळे आणि फळांनी पोट भरतील, परंतु अकबराची सत्ता कधीही स्वीकारणार नाही. भिल्लांचे सामर्थ्य ओळखून महाराणा प्रताप यांनी जंगलात राहून गनिमी युद्ध पद्धतीने मुघल सैन्याला अनेक वेळा अडचणीत आणले होते. आपली साधने मर्यादित असतानाही प्रताप यांनी शत्रूसमोर आपले डोके झुकवले नाही.
भामाशांची मदत : नंतर मेवाडच्या गौरव भामाशा यांनी आपली सर्व संपत्ती महाराणांच्या चरणी लावली. भामाशाहने महाराणांना 20 लाख अशरफियां आणि 25 लाख रुपये भेट दिले. या विपुल संपत्तीसह महाराणा पुन्हा लष्करी संघटनेत सामील झाले. या अनोख्या मदतीमुळे प्रोत्साहित होऊन महाराणा यांनी आपल्या लष्करी दलाची पुनर्रचना केली आणि त्यांच्या सैन्यात नवीन जीवन संचारले. महाराणा यांनी कुंभलगडावर आपला ताबा पुन्हा प्रस्थापित करताना, शाही सैन्याने स्थापन केलेल्या ठाण्यांवर आणि तळांवर हल्ले चालू ठेवले.
अकबराच्या सैन्याची लूट : विक्रम संवत 1635 मध्ये मुघल सम्राट अकबराने शाहबाज खानच्या नेतृत्वाखाली आणखी एक प्रचंड सैन्य मेवाडला पाठवले. या प्रचंड सैन्याने काही स्थानिक मदतीच्या जोरावर वैशाख कृष्ण 12 रोजी कुंभलगड आणि केलवाडा ताब्यात घेतला आणि गोगुंडा आणि उदयपूर प्रदेशात लुटमार केली. अशा परिस्थितीत महाराणा प्रतापांनी प्रचंड सैन्याशी लढत असताना शेवटी डोंगराळ भागात आश्रय घेऊन स्वतःचे रक्षण केले आणि चावंड पुन्हा ताब्यात घेतले. शाहबाज खान अखेर पंजाबमध्ये अकबराकडे रिकाम्या हाताने परतला.
चित्तोड वगळता महाराणा यांनी आपले सर्व किल्ले शत्रूपासून परत मिळवले. त्यांनी उदयपूरला आपली राजधानी केलं. विचलित झालेल्या मुघलिया सैन्याचा कमी होत चाललेला प्रभाव आणि त्याच्या आत्मशक्तीमुळे, महाराणा यांनी चित्तौडगड आणि मांडलगड व्यतिरिक्त संपूर्ण मेवाडवर आपले राज्य पुन्हा स्थापित केले.
यानंतर मुघलांनी महाराणा प्रताप यांना अनेक वेळा आव्हान दिले पण मुघलांना पराभवाचा सामना करावा लागला. अखेरीस महाराणा प्रताप चावंड येथे 1597 मध्ये युद्ध आणि शिकार दरम्यान झालेल्या जखमांमुळे मरण पावले. 30 वर्षांच्या संघर्ष आणि युद्धानंतरही अकबर कधीही महाराणा प्रतापांना कैदी बनवू शकला नाही आणि त्यांना वाकवू देखील शकला नाही. आपला देश, जात, धर्म, संस्कृती यांच्या रक्षणासाठी कोणत्याही प्रकारची तडजोड न करणारे आणि अखंड लढत राहणारे महान असतात, अशी व्यक्ती नेहमी लोकांच्या हृदयात जिवंत राहतात.
