शिवराज्याभिषेक सोहळा हा मराठा स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या आयुष्यातील एक ऐतिहासिक आणि स्वाभिमान जागवणारा प्रसंग आहे. हा सोहळा ६ जून १६७४ रोजी रायगड किल्ल्यावर संपन्न झाला, ज्यामुळे शिवाजी महाराजांना अधिकृतपणे "छत्रपती" ही पदवी मिळाली आणि मराठा स्वराज्याला विधिवत मान्यता प्राप्त झाली. हा सोहळा केवळ महाराष्ट्राच्या नव्हे, तर संपूर्ण भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. या सोहळ्याची सविस्तर माहिती जाणून घ्या-
शिवराज्याभिषेकाची पार्श्वभूमी
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी विजापूरच्या आदिलशाही, मोगल साम्राज्य आणि इतर परकीय सत्तांविरुद्ध लढा देऊन स्वराज्याची स्थापना केली. त्यांनी मराठ्यांच्या स्वातंत्र्याचा आणि स्वाभिमानाचा पाया घातला. स्वराज्य स्थापन केल्यानंतर, त्याला अधिकृत आणि विधिवत मान्यता मिळावी, तसेच शिवाजी महाराजांना स्वतंत्र हिंदू राजा म्हणून घोषित करावे, यासाठी राज्याभिषेकाचा सोहळा आयोजित करण्यात आला. हा सोहळा मुघल आणि इतर सत्तांना स्वराज्याच्या सामर्थ्याचा संदेश देणारा ठरला. अनेक पिढ्यांपासून हिंदू राजांचा विधिवत राज्याभिषेक होत नव्हता. शिवाजी महाराजांनी हा विधी करून हिंदू परंपरेचे पुनरुज्जन केले आणि रयतेचा स्वाभिमान जागवला.
शिवराज्याभिषेकाची तारीख आणि ठिकाण
पहिला शिवराज्याभिषेक सोहळा ६ जून १६७४ रोजी (ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, शालिवाहन शके १५९६) रायगड किल्ल्यावर पार पडला. रायगड हा किल्ला शिवाजी महाराजांनी मे १६५६ मध्ये स्वराज्यात सामील केला होता आणि स्वराज्याची राजधानी म्हणून त्याची निवड केली होती. हा मजबूत किल्ला सोहळ्यासाठी योग्य ठिकाण होता. काही तांत्रिक आणि धार्मिक कारणांमुळे (तंत्रमार्गी ब्राह्मणांचा आग्रह), शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी (अश्विन शुद्ध पंचमी) पुराणोक्त पद्धतीने केला.
सोहळ्याची तयारी
देशभरातून सुमारे ११,००० ब्राह्मण आणि जवळपास एक लाख लोक रायगडावर जमले होते. यासाठी चार महिने आधीपासून तयारी सुरू होती, ज्यात पाहुण्यांची राहण्याची आणि जेवणाची व्यवस्था करण्यात आली. सोहळ्यासाठी ३२ मण सोन्याचे भव्य सिंहासन बनवण्यात आले होते, ज्यावर शिवाजी महाराज विराजमान झाले.
२१ मेपासून शिवाजी महाराज धार्मिक विधींमध्ये सहभागी झाले. त्यांनी विविध मंदिरांना भेटी देऊन भवानी मातेला सव्वा मण सोन्याची छत्री अर्पण केली. २८ मे रोजी प्रायश्चित्त आणि ३० मे १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांनी शास्त्रानुसार राण्यांशी समंत्रक विवाह केले, कारण त्यांचे मौजीबंधन झाले होते. यामुळे त्यांना आणि पट्टराणी सोयराबाई यांना राज्याभिषेकासाठी शास्त्रोक्त हक्क मिळाले.
सोहळ्याचा घटनाक्रम
काशी येथील प्रख्यात विद्वान पंडित गागाभट्ट यांनी राज्याभिषेकाचे विधी पार पाडले. त्यांनी शिवाजी महाराजांना "शिवछत्रपती" म्हणून घोषित केले आणि त्यांच्या डोक्यावर मोत्याची झालर ठेवली. सोहळा पहाटे मंत्रोच्चार आणि धार्मिक संस्कारांनी सुरू झाला. सोळा सवाष्णींनी शिवाजी महाराजांना ओवाळले, आणि ब्राह्मणांनी मंत्रोच्चार केले. "शिवराज की जय" च्या घोषणांनी आसमंत दुमदुमला. सोन्या-चांदीची फुले उधळली गेली, आणि तोफांच्या सलामी देण्यात आल्या. सोहळ्यास महाराणी सोयराबाई आणि युवराज संभाजी यांचाही अभिषेक झाला.इंग्रज अधिकारी हेन्री ऑक्सिडेन यांनी या सोहळ्याला उपस्थिती लावली आणि त्यांनी त्याच्या डायरीत या भव्य सोहळ्याचे सविस्तर वर्णन केले, जे इतिहासाचा महत्त्वाचा पुरावा मानला जातो. सोहळ्यासाठी रायगडावर डौलदार हत्ती वापरण्यात आले. हेन्री ऑक्सिडेन हत्ती पाहून आश्चर्यचकित झाला होता. शिवाजी महाराजांनी लहान वयाचे हत्ती रायगडावर आणून ठेवले होते, ज्यामुळे रायगडाच्या अवघड वाटांवर त्यांना सहज आणता आले.
सोहळ्याचे वैशिष्ट्ये
राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी शिवशक ही नवीन कालगणना सुरू केली, जी आजही अस्तित्वात आहे. यामागे त्यांचा दूरदृष्टीचा दृष्टिकोन दिसतो. शिवाजी महाराजांनी शिवराई (चांदीची नाणी) आणि होन (सोन्याची नाणी) ही स्वतंत्र चलने चलनात आणली, ज्यामुळे स्वराज्याची आर्थिक स्वायत्तता दिसून येते. स्वराज्याच्या केंद्रीय प्रशासनाचे महत्त्वाचे अंग असलेले अष्टप्रधान मंडळ याच वेळी अधिकृतपणे स्थापन झाले. हा सोहळा हिंदू परंपरेच्या पुनरुज्जनाचा आणि स्वराज्याच्या स्वातंत्र्याचा प्रतीकात्मक संदेश होता. यामुळे मराठ्यांमध्ये स्वाभिमानाची भावना निर्माण झाली.
शिवराज्याभिषेकाचे महत्त्व
या सोहळ्यामुळे मराठा स्वराज्याला अधिकृतपणे स्वतंत्र राज्याची मान्यता मिळाली. मोगल, आदिलशाही आणि इतर परकीय सत्तांच्या काळात हिंदू राजाची स्थापना करून शिवाजी महाराजांनी रयतेचा स्वाभिमान जागवला. रायगडाला स्वराज्याची राजधानी म्हणून केंद्रस्थानी आणले गेले. आजही हा सोहळा महाराष्ट्रात सणासारखा साजरा केला जातो. रायगडावर दरवर्षी हजारो शिवभक्त जमून हा ऐतिहासिक क्षण साजरा करतात.
आजचा शिवराज्याभिषेक सोहळा
दरवर्षी ६ जून रोजी (ग्रेगोरियन कॅलेंडरनुसार) आणि ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशीला (तिथीनुसार) हा सोहळा रायगडावर मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. २०२५ मध्ये ३५२ वा शिवराज्याभिषेक सोहळा साजरा केला जात आहे. या दरम्यान रायगडावर ध्वजारोहण, गड पूजन, शिरकाई देवीचा गोंधळ, वारकरी भजन-कीर्तन, शिवकालीन युद्धकलांचे प्रदर्शन आणि पालखी सोहळा यांसारखे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. हजारो शिवभक्त रायगडावर जमून "शिवराज की जय" च्या घोषणा देतात. गडावर झेंडूच्या फुलांची सजावट, शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्याला फुलांची आरास आणि भव्य जल्लोष असतो.
शिवराज्याभिषेक सोहळा हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दूरदृष्टीचा, पराक्रमाचा आणि स्वराज्याच्या स्वप्नाचा विजयोत्सव आहे. या सोहळ्याने मराठा स्वराज्याला केवळ राजकीयच नव्हे, तर सांस्कृतिक आणि धार्मिकदृष्ट्याही एक नवीन ओळख दिली. आजही हा सोहळा महाराष्ट्रातील प्रत्येक शिवभक्ताच्या मनात अभिमान आणि प्रेरणा जागवतो. रायगडावर दरवर्षी साजरा होणारा हा उत्सव शिवाजी महाराजांच्या कर्तृत्वाला आणि स्वराज्याच्या आदर्शांना उजाळा देतो.
अस्वीकरण (Disclaimer) हा लेख विविध स्तोत्रांकडून प्राप्त माहितीवर आधारित आहे. या माहितीची पूर्णता, विश्वासार्हता आणि अचूकता याबाबत वेबदुनिया कोणतीही हमी देत नाही. या संदर्भात अधिक माहितीसाठी संबंधित तज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
