॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । पुढें अपूर्व झालें ऐका ।
पूर्वीं रंजक-कथानका । तूंतें आपण निरोपिलें ॥१॥
तयानें मागितला वर । राज्यपद धुरंधर ।
प्रसन्न झाले तयासी गुरुवर । दिधला वर परियेसा ॥२॥
उपजला तो म्लेंच्छ जातींत । वैदुरीनगरीं राज्य करीत ।
पुत्रपौत्रीं नांदत । महानंदें परियेसा ॥३॥
ऐसा राजा तो यवन । होता आपण संतोषोन ।
अश्व गज अपार धन । पायभारा मिति नाहीं ॥४॥
आपण तरी यातिहीन । पुण्यवासना अंतःकरण ।
दानधर्म करी जाण । समस्त यातीं एकभावें ॥५॥
विशेष भक्ति विप्रांवरी । ती असे पूर्वसंस्कारीं ।
असती देवालयें भूमीवरी । उपद्रव नेदी तयांसी ॥६॥
तया घरचे पुरोहित । तया रायातें शिकवीत ।
आपण होऊन म्लेंच्छ जात । देवद्विज निंदावें ॥७॥
तयांतें तुम्ही सेवितां देख । तेणें होय अपार पातक ।
यातिधर्म करणें सुख । अनंत पुण्य असे जाणा ॥८॥
मंदमति द्विजजाती । देखा पाषाणपूजा करिती ।
समस्तांतें देव म्हणती । काष्ठवृक्षपाषाणांसी ॥९॥
धेनूसी म्हणती देवता होय । पृथ्वी सोम अग्नि सूर्य ।
तीर्थयात्रा नदीतोय । समस्तां देव म्हणताती ॥१०॥
ऐसे विप्र मंदमती । निराकारा साकार म्हणती ।
तयांतें म्लेंच्छ जे भजती । ते पावती अधःपात ॥११॥
ऐसे यवनपुरोहित । रायापुढें सांगती हित ।
ऐकोनि राजा उत्तर देत । कोपें करोनि परियेसा ॥१२॥
राजा म्हणे पुरोहितांसी । निरोपिलें तुम्हीं आम्हांसी ।
अणुरेणुतृणकाष्ठेंसी । सर्वेश्वर पूर्ण असे ॥१३॥
समस्त सृष्टि ईश्वराची । स्थावर जंगम रचिली साची ।
सर्वत्र देव असे साची । तर्कभेद असंख्य ॥१४॥
समस्त जातींची उत्पत्ति । जाणावी तुम्ही पंचभूतीं ।
पृथ्वी आप तेज वायु निगुती । आकाशापासाव परियेसा ॥१५॥
समस्तांची वृद्धि एक । जाणती मृत्तिका कुलाल लोक ।
नानापरीचीं करिती अनेक । भांडीं भेद परोपरी ॥१६॥
नानापरीच्या धेनु असती । क्षीर असे एकचि रीतीं ।
सुवर्ण जाण तेचि रीतीं । परोपरीचे अलंकार ॥१७॥
तैसा देह भिन्न जाण । परमात्मा एकचि पूर्ण ।
जैसा नभीं मृगलांछन । नाना घटीं दिसतसे ॥१८॥
दीप असे एक घरीं । वाती लाविल्या सहस्त्र जरी ।
समस्त होती दीपावरी । भिन्न भाव कोठें असे ॥१९॥
एकचि सूत्र आणोनि । नानापरीचे ओविती मणि ।
सूत्र एकचि जाणोनि । न पाविजे भाव भिन्न ॥२०॥
तैशा जाति नानापरी । असताती वसुंधरीं ।
समस्तांसी एकचि हरी । भिन्न भाव करुं नये ॥२१॥
आणिक तुम्ही म्हणाल ऐसें । पूजिती पाषाण देव कैसे ।
सर्वां ठायीं पूर्ण भासे । विश्वात्मा आहेचि ॥२२॥
प्रतिमापूजा स्वल्पबुद्धि । म्हणोनि सांगती प्रसिद्धीं ।
आत्माराम पूजिती विधीं । त्यांचे मतीं ऐसें असे ॥२३॥
स्थिर नव्हे अंतःकरण । म्हणोनि करिती प्रतिमा खूण ।
नाम ठेवोनि नारायण । तया नामें पूजिताती ॥२४॥
तयातें तुम्ही निंदा करितां । तरी सर्वां ठायीं पूर्ण कां म्हणतां ।
प्रतिष्ठाव्या आपुले मता । द्वेष आम्हीं न करावा ॥२५॥
या कारणें ज्ञानवंतीं । करुं नये निंदास्तुति ।
असती नानापरी जाती । आपुले रहाटीं रहाटती ॥२६॥
ऐशापरी पुरोहितांसी । सांगे राजा विस्तारेंसी ।
करी पुण्य बहुवसीं । विश्वास देवद्विजांवरी ॥२७॥
राजा देखा येणेंपरी । होता तया वैदुरीनगरीं ।
पुढें त्याचे मांडीवरी । स्फोटक एक उद्भवला ॥२८॥
नानापरीचे वैद्य येती । तया स्फोटकासी लेप करिती ।
शमन न होय कवणे रीतीं । महादुःखें कष्टतसे ॥२९॥
ऐसें असतां वर्तमानीं । श्रीगुरु असतां गाणगाभुवनीं ।
विचार करिती आपुले मनीं । राजा येईल म्हणोनिया ॥३०॥
येथें येतां म्लेंच्छ लोक । होईल द्विजां उपबाधक ।
प्रगट झालों आतां ऐक । आम्हीं येथें असूं नये ॥३१॥
प्रगट जहाली महिमाख्याति । पहावया येती म्लेंच्छ जाति ।
आतां रहावें आम्हीं गुप्तीं । लौकिकार्थ परियेसा ॥३२॥
आला ईश्वरनाम संवत्सरु । सिंहेसी आला असे गुरु ।
गौतमी तीर्थ थोरु । यात्राप्रसंगें जावें आतां ॥३३॥
म्हणती समस्त शिष्यांसी । करा आयती वेगेंसी ।
येतो राजा बोलावावयासी । जावें त्वरित गंगेला ॥३४॥
ऐसें ऐकोनि शिष्यजन । विचार करिती आपआपण ।
जरी येईल राजा यवन । केवी होय म्हणताती ॥३५॥
ऐसा मनीं विचार करिती । काय होईल पहा म्हणती ।
असे नरसिंहसरस्वती । तोचि रक्षील आपणांतें ॥३६॥
येणेंपरी श्रीगुरुमूर्ति । असतां गाणगापुरीं ख्याति ।
राजा यवना झाली मति । पूर्वसंस्कारीं परियेसा ॥३७॥
स्फोटकाचे दुःखें राजा । अपार कष्टला सहजा ।
नानापरी औषधें वोजा । करितां न होय तया बरवें ॥३८॥
मग मनीं विचार करी । स्फोटकें व्यापिलें अपरंपारी ।
वैद्याचेनि नोहे दूरी । काय करावें म्हणतसे ॥३९॥
बोलावूनि विप्रांसी । पुसे काय उपाय यासी ।
विप्र म्हणती रायासी । सांगतों ऐका एकचित्तें ॥४०॥
पूर्वजन्मीं पापें करिती । व्याधिरुपें होऊन पीडिती ।
दानधर्में तीर्थी दैवतीं । व्याधि जाय परियेसा ॥४१॥
अथवा भल्या सत्पुरुषासी- । भजा आपण भावेंसी ।
तयाचे दृष्टिसुधारसीं । बरवें होईल परियेसा ॥४२॥
सत्पुरुषाचे कृपादृष्टीं । पापें जाती जन्म साठी ।
मग रोग कैचा पोटीं । स्फोटकादि त्वरित जाय ॥४३॥
ऐकोनिया विप्रवचन । राजा करीतसे नमन ।
मातें तुम्ही न म्हणा यवन । दास आपण विप्रांचा ॥४४॥
पूर्वजन्मी आपण । केली सेवा गुरुचरण ।
पापास्तव झालों जाण । यवनाचे कुळीं देखा ॥४५॥
एखादा पूर्ववृत्तान्त । मातें निरोपावा त्वरित ।
महानुभावदर्शन होत । कवणाचा रोग गेला असे ॥४६॥
रायाचें वचन ऐकोनि । विचार करिती विप्र मनीं ।
सांगूं नये या स्थानीं । एकान्तस्थळ पाहिजे ॥४७॥
तुम्ही राव म्लेंच्छजाती । समस्त तुम्हां निंदा करिती ।
आम्ही असों द्विजजाती । केवी करावें म्हणताती ॥४८॥
विप्रवचन ऐकोन । विनवीतसे तो यवन ।
चाड नाहीं जातीवीण । आपणास तुम्हीं उद्धरावें ॥४९॥
ऐसें रायाचें अंतःकरण । अनुतप्त झालें असे जाण ।
मग निरोपिती ब्राह्मण । तया रायातें परियेसा ॥५०॥
विप्र म्हणती रायासी । स्थान बरवें पापविनाशी ।
जावें तुम्हीं सहजेंसी । विनोदार्थ परियेसा ॥५१॥
तेथें असे स्थळ बरवें । एकान्तस्थान पहावें ।
स्नान करावें मनोभावें । एकचित्तें परियेसा ॥५२॥
ऐकोनिया विप्रवचन । संतोषला राजा आपण ।
निघाला त्वरित तेथोन । आला पापविनाश तीर्थासी ॥५३॥
समस्तांतें राहवूनि । एकला गेला तया स्थानीं ।
स्नान करितां तये क्षणीं । आला एक यति तेथें ॥५४॥
राजा देखोनि यतीसी । नमन करी भावेंसी ।
दावीतसे स्फोटकासी । म्हणे उपशमन केवी होय ॥५५॥
ऐकोनि तयाचें वचन । सांगता झाला विस्तारोन ।
महानुभावाच्या दर्शनें । तूंतें बरवें होय जाणा ॥५६॥
पूर्वीं याचें आख्यान । सांगेन ऐक विस्तारोन ।
एकचित्तें करोनि मन । ऐक म्हणती तये वेळीं ॥५७॥
अवंती म्हणिजे थोर नगरी । तेथें होता एक दुराचारी ।
जन्मोनिया विप्र उदरीं । अन्य रहाटीं रहातसे ॥५८॥
आपण असे मदोन्मत्त । समस्त स्त्रियांसवें रमत ।
स्नानसंध्या त्यजूनि निश्चित । अन्यमार्गें वागतसे ॥५९॥
ऐसें दुराचारीपणें । रहाटतसे तो ब्राह्मण ।
पिंगला म्हणिजे वेश्या जाण । तयेसवें वर्ततसे ॥६०॥
न करी कर्म संध्यास्नान । रात्रंदिवस वेश्यागमन ।
तिचे घरीं भक्षी अन्न । येणेंपरी दोष केले ॥६१॥
ऐसें असतां वर्तमानीं । ब्राह्मण होता वेश्यासदनीं ।
तेथें आला एक मुनि । वृषभनामा महायोगी ॥६२॥
तया देखोनि दोघें जण । करिती साष्टांग नमन ।
भक्तिभावें करोन । घेवोनि आलीं मंदिरांत ॥६३॥
बैसवोनिया पीठावरी । पूजा करिती षोडशोपचारीं ।
अर्घ्यपाद्य देवोनि पुढारी । गंधाक्षता लाविती ॥६४॥
नाना परिम ळ पुष्प जाती । तया योगियासी समर्पिती ।
परिमळ द्रव्यें अनेक रीतीं । समर्पिलीं तया योगेश्वरा ॥६५॥
चरणतीर्थ घेऊन । पान करिती दोघेंजण ।
त्यांतें करविती भोजन । नानापरी पक्वान्नेंसी ॥६६॥
करवूनिया भोजन । केलें हस्तप्रक्षालन ।
बरवा पलंग आणोन । देती तया योगियासी ॥६७॥
तया मंचकीं निजवोन । तांबूल देती आणोन ।
करिती पादसंवाहन । भक्तिभावें दोघेंही ॥६८॥
निद्रिस्त झाला योगेश्वर । दोघें करिती नमस्कार ।
उभें राहोनि चारी प्रहर । सेवा केली भावेंसी ॥६९॥
उदय झाला दिनकरासी । संतोषला तो तापसी ।
निरोप घेऊनि संतोषीं । गेला आपुल्या स्थानाप्रती ॥७०॥
ऐसें विप्रें वेश्याघरीं । क्रमितां क्वचित् दिवसांवरी ।
तारुण्य जाउनी शरीरीं । वार्धक्य पातलें तयासी ॥७१॥
पुढें तया विप्रासी । मरण आलें परियेसीं ।
पिंगला नाम वेश्येसी । दोघें पंचत्व पावलीं ॥७२॥
पूर्वकर्मानुबंधेंसी । जन्म झाला राजवंशीं ।
दशार्णवाधिपतिकुशीं । वज्रबाहूचे उदरांत ॥७३॥
तया वज्रबाहूपत्नी । नाम तिचें वसुमती ।
जन्मा आला तिचे पोटीं । तो विप्र परियेसा ॥७४॥
तया वज्रबाहूसी । ज्येष्ठ राणीच्या गर्भेसी ।
उद्भवला विप्र परियेसीं । राजा समारंभ करीतसे ॥७५॥
देखोनि तिचे सवतीसी । क्रोध आला बहु मानसीं ।
गर्भ झाला सपत्नीसी । म्हणोनि द्वेष मनीं धरी ॥७६॥
सर्पगरळ आणोनि । दिल्हें सवतीस नाना यत्नीं ।
गरळें भेदिलें अतिगहनीं । तया राजज्येष्ठ स्त्रियेसी ॥७७॥
दैवयोगें न ये मरण । सर्व शरीरीं झाले व्रण ।
चिंता करी अतिगहन । महाकष्ट भोगीतसे ॥७८॥
ऐशापरी राजयुवती । कष्टें झाली प्रसूति ।
उपजतां बाळका मातेप्रती । सर्वांग स्फोट वाहत ॥७९॥
विषें व्यापिलें सर्वांगासी । म्हणोनि आक्रंदती दिवानिशीं ।
दुःख करी राजा क्लेशीं । म्हणे काय करुं आतां ॥८०॥
देशोदेशींच्या वैद्यांसी । बोलाविती चिकित्सेसी ।
वेंचिती द्रव्य अपारेंसी । कांहीं केलिया बरवें नोहे ॥८१॥
तया माता बाळकासी । व्रण झाले बहुवसीं ।
निद्रा नाहीं रात्रीसी । सर्वांगीं कृमि पडले असती ॥८२॥
त्यांतें देखोनि रायासी । दुःख झालें बहुवसीं ।
निद्रा नाहीं दिवानिशीं । त्याचे कष्ट देखोनिया ॥८३॥
व्यथें करोनि मातासुत । अन्न उदक न वचे क्वचित ।
शरीरीं सर्व क्लेश होत । क्षीण झालें येणेंपरी ॥८४॥
राजा येऊनि एके दिवसीं । पाहे आपुले स्त्री-सुतासी ।
देखोनिया महाक्लेशी । दुःख करीतसे परियेसा ॥८५॥
म्हणें आतां काय करुं । केवी करणें प्रतिकारु ।
नाना औषधें उपचारु । करितां स्वस्थ नव्हेचि ॥८६॥
स्त्री-पुत्रांची ऐशी गति । जिवंत शवें झाली असती ।
यांच्या रोगासी होय शांति । केवी पाहूं म्हणतसे ॥८७॥
आतां यातें पहावयासी । कंटाळा येतो आम्हांसी ।
बरवें नव्हे सत्य यांसी । काय करणें म्हणतसे ॥८८॥
यांतें देखतां आम्हांसी । श्रम होती देहासी ।
नेवोनिया अरण्यासी । त्यांतें त्यजूं म्हणतसे ॥८९॥
जे जे असती पापीजन । त्यांतें जीवन अथवा मरण ।
भोगिल्यावांचोनि न सुटे जाण । आपुलें आपण भोगिजे ॥९०॥
विचार करोनि मानसीं । बोलाविलें कोळियासी ।
सांगतसे विस्तारेंसी । ऐका श्रोते एकचित्तें ॥९१॥
राजा म्हणे सूतासी । माझे बोल परियेसीं ।
नेऊनि आपुले स्त्री -पुत्रांसी । अरण्यांत ठेवावें ॥९२॥
मनुष्यांचा संचार । जेथें नसेल निर्धार ।
तेथें ठेवीं वेगवक्र । म्हणे राजा सूतासी ॥९३॥
येणेंपरी सूतासी । राजा सांगे विस्तारेंसी ।
रथा दिधला संजोगेंसी । घेऊनि गेला झडकरी ॥९४॥
तिचे दासदासी सकळ । दुःख करिती महाप्रबळ ।
माता पिता बंधु सकळ । समस्त प्रलाप करिताती ॥९५॥
दुःख करिती नर नारी । हा हा पापी दुराचारी ।
स्त्री-सुतांसी कैसेपरी । केवी यांतें मारवितो ॥९६॥
रथावरी बैसवोनि । घेवोनि गेला महारानीं ।
जेथें नसती मनुष्य कोणी । तेथें ठेविलीं परियेसा ॥९७॥
सूत आला परतोनि । सांगे रायासी विस्तारोनि ।
महाअरण्य दुर्गम वनीं । तेथें ठेविली म्हणतसे ॥९८॥
ऐकोनि राजा संतोषला । दुसरे स्त्रियेसी वृत्तान्त सांगितला ।
दोघांसी आनंद जाहला । वनीं राहिलीं मातासुत ॥९९॥
मातापुत्र दोघेंजण । पीडताती दुःखेंकरुन ।
कष्टती अन्नउदकावीण । महाघोर वनांत ॥१००॥
राजपत्नी सुकुमार । तिये शरीरीं व्रण थोर ।
चालूं न शके पृथ्वीवर । महाकंटक भूमीवरी ॥१॥
कडिये घेवोनि बाळकासी । जाय ती मंदगमनेंसी ।
आठवी आपुले कर्मांसी । म्हणे आतां काय करुं ॥२॥
तया वनीं मृगजाति । व्याघ्र सिंहादिक असती ।
सर्प थोर अपरिमिती । हिंडताती वनांत ॥३॥
मातें जरी व्याघ्र मारी । पापापासून होईन दुरी ।
पुरे आतां जन्म संसारीं । वांचोनि काय व्यर्थ जिणें ॥४॥
म्हणोनि जाय पुढें रडत । क्षणोक्षणीं असे पडत ।
पुत्रासहित चिंता करीत । जात असे वनमाजी ॥५॥
उदकाविणें तृषाक्रांत । देह व्रणें असे पीडित ।
व्याघ्रसर्पादि देखत । भयें चकित होतसे ॥६॥
देखे वेताळ ब्रह्मराक्षस । वनगज भालुका बहुवस ।
केश मोकळे पायांस । कांटे धोंडे लागताती ॥७॥
ऐसे महाअरण्यांत। राजश्री असे हिंडत ।
पुढें जातां देखिलें वनांत । गुरें चरती वाणियांचीं ॥८॥
तयांपासीं जावोनि । पुसतसे करुणावचनीं ।
गोरक्षकांतें विनवोनि । मागे उदक कुमारासी ॥९॥
गोरक्षक म्हणती तियेसी । जावें तुवां मंदिरासी ।
तेथें उदक बहुवसी । अन्न तूंतें मिळेल ॥११०॥
म्हणोनि मार्ग दाखविती । हळूहळू जाय म्हणती ।
राजपत्नी मार्ग क्रमिती । गेली तया ग्रामांत ॥११॥
तया ग्रामीं नरनारी । दिसताती अपरंपारी ।
ऐकोन आली मनोहरी । पुसे तयां स्त्रियांसी ॥१२॥
म्हणे कवण येथें राजा । संतोषी दिसे समस्त प्रजा ।
ऐकोनि सांगती वैश्यराजा । महाधनिक पुण्यात्मा ॥१३॥
त्याचें नांव पद्माकर । पुण्यवंत असे थोर ।
तूंतें रक्षील साचार । म्हणोनि सांगती तियेसी ॥१४॥
इतुकिया अवसरीं । तया वैश्याचे घरीं ।
दासी होत्या मनोहरी । त्याही आल्या तियेजवळी ॥१५॥
येवोनि पुसती वृत्तान्त । घेवोनि गेल्या मंदिरांत ।
आपल्या स्वामीसी सांगत । आद्यंतेंसीं विस्तारें ॥१६॥
तीस देखोनिया वैश्यनाथ । कृपा करी अत्यंत ।
नेऊनिया मंदिरांत । दिल्हें एक गृह तिसी ॥१७॥
पुसोनिया वृत्तान्त । वाणी होय कृपावंत ।
दिल्हें अन्नवस्त्र बहुत । नित्य तिसी रक्षीतसे ॥१८॥
ऐशी तया वैश्याघरीं । होती रायाची अंतुरी ।
वर्धतसे पीडा भारी । व्रण न वचे परियेसा ॥१९॥
येणेंपरी राजसती । तया वैश्याचे घरीं होती ।
वाढले व्रण तयांसी बहुती । प्राणांतक होतसे ॥१२०॥
वर्ततां ऐसें एके दिवसीं । मरण आलें कुमारकासी ।
प्रलाप करी बहुवसी । राजपत्नी तये वेळीं ॥२१॥
मूर्च्छा येऊनि तये क्षणीं । राजपत्नी पडे धरणीं ।
आपुलें कर्म आठवोनि । महाशोक करीतसे ॥२२॥
त्या वाणियाच्या स्त्रिया देखा । संबोखिताति ती बाळिका ।
कवणेंपरी तिचे दुःखा । शमन नोहे परियेसा ॥२३॥
नानापरी दुःख करी । आठवीतसे पूर्वापारी ।
म्हणे ताता माझ्या सौरी । कोठें गेलासी बाळका ॥२४॥
राजकुमारा पूर्णचंद्रा । माझ्या आनंदसमुद्रा ।
मातें धरिसी मौनमुद्रा । तूंतें काय बरवें असे ॥२५॥
मातापिता बंधुजन । सोडोनि आल्यें सकळ जाण ।
तुझा भरंवसा होता पूर्ण । मातें रक्षिसी म्हणोनिया ॥२६॥
मातें अनाथ करोनि । तूं जातोसि सोडोनि ।
मज रक्षिता नसे कोणी । प्राण त्यजीन म्हणतसे ॥२७॥
येणेंपरी राजनारी । दीर्घस्वरें रुदन करी ।
देखोनिया नरनारी । दुःख करिती परियेसा ॥२८॥
समस्तही दुःखाहुनी । पुत्रशोक केवळ वाहि ।
मातापितरांतें दाहोनि । भस्म करी परियेंसा ॥२९॥
येणेंपरी दुःख करितां । ऋषभ योगी आला त्वरिता ।
पूर्वजन्मींच्या उपकारार्था । पातला तेथें महाज्ञानी ॥१३०॥
योगियातें देखोनि । वंदिता झाला तो वाणी ।
अर्घ्यपाद्य देवोनि । उत्तम स्थानीं बैसविला ॥३१॥
योगी तया अवसरीं । पुसे कवण दीर्घस्वरीं ।
शोक करितसे अपारीं । कवण असे म्हणतसे ॥३२॥
सविस्तर वैश्यनाथ । सांगता जाहला वृत्तान्त ।
योगीश्वर कृपावंत । आला तिये जवळीक ॥३३॥
म्हणे योगी तियेसी । मूढपणें दुःख करिसी ।
कवण जन्मला भूमीसी । कवण मेला सांग मज ॥३४॥
देह म्हणिजे विनाशी जाण । जैसा गंगेंत दिसे फेण ।
व्यक्ताव्यक्त सवेंचि होय जाण । जलबुद्बुदापरी देखा ॥३५॥
पृथ्वी तेज वायु आप । आकाश मिळोनि सर्वव्याप ।
पंच गोठली शरीररुप । दिसत असे परियेसा ॥३६॥
पंच भूतें पांचांठायीं । निघोन जातां शून्य पाहीं ।
दुःख करितां अवकाश नाहीं । वृथा कां तूं दुःख करिसी ॥३७॥
गुणापासाव उत्पत्ति । निज कर्में होय निरुती ।
काळ नाचवी दृष्टिविकृतीं । वासना तयापरी जाणा ॥३८॥
मायेपासोनि माया उपजे । होय गुणें सत्त्वरजें ।
तमोगुणें तेथें सहजें । देहलक्षण येणेंपरी ॥३९॥
या तीन गुणांपासाव । उपजताती मनुष्यभाव ।
सत्त्वगुणें असती देव । रजोगुण मनुष्याचा ॥१४०॥
तामस तोचि राक्षस । जैसा गुण असे त्यास ।
तैसा जन्मे पिंडाभास । कधीं स्थिर नव्हेचि ॥४१॥
या संसारवर्तमानीं । उपजती नर कर्मानुगुणीं ।
जैसें अर्जित असे पूर्वपुण्यीं । सुखदुःखें घडती देखा ॥४२॥
कल्पकोटिवर्षांवरी । जिवंत असती सुर जरी ।
तेही न राहती स्थिरी । मनुष्यांचा काय पाड ॥४३॥
या कारणें ज्ञानीजनें । उपजतां संतोष न करणें ।
मेलिया दुःख न करणें । स्थिर नव्हे देह जाणा ॥४४॥
गर्भ संभवें जिये काळीं । विनाश म्हणोनि जाणती सकळी ।
कोणी मरती यौवनकाळीं । क्वचिद्वार्धक्यपाणीं जाणा ॥४५॥
जैसें कर्म पूर्वार्जित । तेणेंपरी असे घडत । मायामोहें म्हणत । सुत नरदेही हे ॥४६॥
जैसें लिखित ललाटेसी । ब्रह्मदेवें लिहिलें परियेसीं ।
कालकर्म उल्लंघावयासी । शक्ति न होय कवणा जाणा ॥४७॥
ऐसें अनित्य देहासी । कां वो माते दुःख करिसी ।
तुझी पूर्वपरंपरा कैसी । सांगा आम्हां म्हणतसे ॥४८॥
तूं जन्मांतरीं जाणा । कवणा होतीस अंगना ।
किंवा झालीस जननी कोणा । भगिनी कोणाची सांग पां ॥४९॥
ऐसें जाणोनि मानसी । वायां कां हो दुःख करिसी ।
जरी बरवें तूं इच्छिसी । शरण जाईं शंकरा ॥१५०
ऐसें ऐकोनि राजयुवती । करी ऋषभयोगिया विनंति ।
आपणासी झाली ऐसी गति । राज्यभ्रष्ट होऊनि आल्यें ॥५१॥
मातापिता बंधुजन । सोडोनि आलें मी रान ।
पुत्र होता माझा प्राण । भरंवसा मज तयाचा ॥५२॥
तया जहाली ऐशी गति । आपण वांचोनि काय प्रीति ।
मरण व्हावें मज निश्चिती । म्हणोनि चरणीं लागली ॥५३॥
ऐसें निर्वाण देखोनि । कृपा उपजली योगियामनी ।
पूर्व उपकार स्मरोनि । प्रसन्न झाला तये वेळीं ॥५४॥
भस्म काढोनि तये वेळीं । लाविलें प्रेताचे कपाळीं ।
घालितां त्याचे मुखकमळीं । प्राण आला परियेसा ॥५५॥
बाळ बैसला उठोनि । सर्वांग झालें सुवर्णवर्णी ।
मातेचे व्रणही तेच क्षणीं । जाते झाले तात्काळ ॥५६॥
राजपत्नी पुत्रासहित । करी योगियासी दंडवत ।
ऋषभयोगी कृपावंत । आणीक भस्म प्रोक्षीतसे ॥५७॥
तात्काळ तया दोघांसी । शरीर होय सुवर्णसंकाशी ।
शोभायमान दिसे कैसी । दिव्य काया उभयतांची ॥५८॥
प्रसन्न झाला योगेश्वर । तये वेळीं दिधला वर ।
तुम्हां न होय जराजर्जर । तारुण्यरुप चिरंजीवी ॥५९॥
तुझा सुत भद्रायुषी । कीर्ति वरील बहुवशी ।
राज्य करील परियेसीं । पित्याहूनि अधिक जाणा ॥१६०॥
ऐसा वर देऊनि । योगी गेला तेथोनि ।
ऐक राजा एकमनीं । सत्पुरुषाचें महिमान ॥६१॥
सत्पुरुषाची सेवा करितां । तुझा स्फोटक जाईल त्वरिता ।
तुवां न करावी कांहीं चिंता । दृढ धरीं भाव एक ॥६२॥
ऐसें यतीचें वचन ऐकोनि । राजा नमन करी तये क्षणीं ।
विनवीतसे कर जोडोनि । कोठें असे सत्पुरुष ॥६३॥
मातें निरोपावें आतां । जाईन आपण तेथें तत्त्वतां ।
मजला त्यांचें दर्शन होतां । होईल बरवें म्हणतसे ॥६४॥
ऐकोनि राजाचें वचन । सांगतसे मुनि आपण ।
भीमातीरीं गाणागाभुवन । असे तेथें परमपुरुष ॥६५॥
तयापासीं तुवां जावें । दर्शनमात्रें होईल बरवें ।
ऐकोनि राजा एकभावें । निघता झाला तये वेळीं ॥६६॥
एकभावें राजा आपण । घ्यावया श्रीगुरुदर्शन ।
प्रयाणावरी करी प्रयाण । आला गाणगापुरासी ॥६७॥
ग्रामीं पुसे सकळिकांसी । कोण येथें एक तापसी ।
रुप धरिलें संन्यासी । कोठें आहे म्हणतसे ॥६८॥
भयभीत झाले सकळिक । म्हणती आतां नव्हे निक ।
श्रीगुरुसी पुसतों ऐक । काय करील न कळे म्हणती ॥६९॥
कोणी न बोलती तयासी । राजा कोपला बहुवसी ।
म्हणे आलों भेटीसी । दावा आपणा म्हणतसे ॥१७०॥
मग म्हणती समस्त लोक । श्रीगुरु अनुष्ठानस्थान असे निक ।
अमरजासंगमीं माध्यान्हिक । करोनि येती ग्रामातें ॥७१॥
ऐसें ऐकोनि म्लेंच्छ देखा । समस्तां वर्जूनि आपण एका ।
बैसोनिया आंदोलिकां । गेला तया स्थानासी ॥७२॥
दुरोनि देखतां श्रीगुरुसी । चरणीं चाले म्लेंच्छ परियेसीं ।
जवळी गेला पहावयासी । नमन करुनि उभा राहे ॥७३॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । कां रे रजका कोठें अससी ।
बहुत दिवशीं भेटलासी । आमचा दास होवोनिया ॥७४॥
ऐसें वचन ऐकोनि । म्लेंच्छ झाला महाज्ञानी ।
पूर्वजन्म स्मरला मनीं । करी साष्टांग दंडवत ॥७५॥
पादुकांवरी लोळे आपण । सद्गदित अंतःकरण ।
अंगीं रोमांच उठोन । आनंदबाष्पें रुदन करी ॥७६॥
पूर्वजन्मीं आठवोन देखा । रुदन करी अति दुःखा ।
कर जोडून विनवी ऐका । नाना परी स्तोत्र करी ॥७७॥
राजा म्हणे श्रीगुरुसी । कां उपेक्षिले आम्हांसी ।
झालों आपण परदेशी । चरणावेगळें केलें मज ॥७८॥
अंधकारसागरांत । कां घातलें मज येथ ।
मी होऊनि मदोन्मत्त । विसरलों चरण तुझे ॥७९॥
संसारसागरमायाजाळीं । बुडालों आपण दुर्मति केवळीं ।
सेवा न करीं चरणकमळीं । दिवांध झालों आपण ॥१८०॥
होतासि तूं जवळी निधान । न ओळखें आपण मतिहीन ।
तमांधकारीं वेष्टोन । तुझे चरण विसरलों ॥८१॥
तूं भक्तजनां नुपेक्षिसी । निर्धार होता माझे मानसीं ।
अज्ञानसागरीं आम्हांसी । कां घातलें स्वामिया ॥८२॥
उद्धरावें आतां मज । आलों आपण हेंचि काज ।
सेवोनि तुझे चरणरज । असेन आतां राज्य पुरे ॥८३॥
ऐसें नानापरी देखा । स्तुति करी राजा ऐका ।
श्रीगुरु म्हणती भक्त निका । तुझी वासना पुरेल ॥८४॥
राजा म्हणे श्रीगुरुसी । झाला स्फोटक आपणासी ।
व्यथा होतसे प्रयासी । कृपादृष्टीं पहावें ॥८५॥
ऐसें वचन ऐकोन । श्रीगुरु करिती हास्यवदन ।
स्फोटक नाहीं म्हणोन । पुसताती यवनासी ॥८६॥
राजा पाहे स्फोटकासी । न दिसे स्फोटक अंगासी ।
विस्मय करीतसे मानसीं । पुनरपि चरणीं माथा ठेवी ॥८७॥
राजा म्हणे स्वामियासी । तुझें प्रसन्नत्व आम्हांसी ।
राज्य पावलों संतोषीं । अष्टैश्चर्य माझें अवलोकावें ॥८९॥
भक्तवत्सल ब्रीद तुझें । वासना अर्थ पुरवीं माझे ।
इंद्रियसंसार उतरीं ओझें । लीन होईन तुझे चरणीं ॥१९०॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । आम्ही तापसी संन्यासी ।
येऊं नये तुझे नगरासी । महापातकें होती तेथें ॥९१॥
नगरीं नित्य धेनुहत्या । यवनजाति तुम्ही सत्या ।
जीवहिंसा मद्यपी कृत्या । वर्जावें आतां निर्धारें ॥९२॥
सर्व अंगिकार करोनि । राजा लागे दोन्ही चरणीं ।
म्हणे मी दास पुरातनीं । पूर्वापारीं दृष्टि देणें ॥९३॥
पूर्वी माझें जन्म रजक । स्वामीवचनें राज्य विशेख ।
पावोनि देखिलें नाना सुख । उणें एक म्लेंच्छजाति ॥९४॥
दर्शन होतां तुझे चरण । संतुष्ट झालें अंतःकरण ।
पुत्रपौत्र दृष्टीं पाहोन । मग मी राहीन तुझे सेवे ॥९५॥
ऐसें नानापरी देखा । राजा विनवी विशेखा ।
पाया पडे क्षणक्षणिका । अतिकाकुळती येतसे ॥९६॥
श्रीगुरु मनीं विचार करिती । पुढें होणार ऐसी गति ।
कलियुगीं असे दुर्जन जाति । गौप्य असतां पुढें बरवें ॥९७॥
सहज जावें सिंहस्थासी । महातीर्थ गौतमीसी ।
जावें हें भरंवसी । आतां आम्हीं गुप्त व्हावें ॥९८॥
ऐसें मनीं विचारुनि । श्रीगुरु निघाले संगमाहूनि ।
राजा आपुले सुखासनीं । बैसवी प्रीती करोनिया ॥९९॥
पादुका घेतल्या आपुले करीं । सांगातें येतसे पादचारीं ।
श्रीगुरु म्हणती आरोहण करीं । लोक निंदा तुज करिती ॥२००॥
राष्ट्राधिपति तुज म्हणती । जन्म तुझा म्लेंच्छजाती ।
ब्राह्मणसेवें तुज हांसती । जाति दूषण करितील ॥१॥
राजा म्हणे स्वामी ऐका । कैचा राजा मी रजका ।
तुझे दृष्टीं असे निका । लोह सुवर्ण होतसे ॥२॥
समस्तांसी राजा आपण सत्य । मी रजक तुझा भक्त ।
पूर्ण झाले मनोरथ । तुझें झालें दर्शन मज ॥३॥
इतुकिया अवसरीं । समस्त दळ मिळालें भारी ।
मदोन्मत्त अतिकुंजरी । वारु नाना वर्णाचे ॥४॥
उभा राहोनि राजा देखा । समस्त दाखवी सैन्यका ।
संतोष मनीं अति हरिखा । आपुलें ऐश्वर्य दाखवितसे ॥५॥
श्रीगुरु निरोपिती यवनासी । आरोहण करीं वारुवेसी ।
दूर जाणें असे नगरासी । निरोप आमुचा नको मोडूं ॥६॥
श्रीगुरुवचन ऐकोन । समस्त शिष्यांतें आरोहण ।
देता झाला तो यवन । आपण वाजीं आरुढला ॥७॥
आनंद बहु यवनाचे मनीं । हर्षनिर्भर न माये गगनीं ।
श्रीगुरुभेटी झाली म्हणोनि । अति उल्हास करीतसे ॥८॥
श्रीगुरुमूर्ति बोलाविती यवनासी । म्हणती झालों अतिसंतोषी ।
तूं भक्त केवळ गुणराशी । संतुष्ट झालों आपण आजी ॥९॥
आम्ही संन्यासी तापसी । नित्य करावें अनुष्ठानासी ।
तुम्हांसमागमें मार्गासी । न घडे वेळीं संध्यादिक ॥२१०॥
यासी उपाय सांगेन । अंगिकार करावा जाण । पुढें जाऊं आम्ही त्वरेनें । स्थिर यावें तुम्हीं मागें ॥११॥
पापविनाशी तीर्थासी । भेटी होईल तुम्हांसी । ऐसें म्हणोनि रायासी । अदृश्य झाले गुरुमूर्ति ॥१२॥
समस्त शिष्यांसहित । श्रीगुरु गुप्त झाले त्वरित । मनोवेगें मार्ग क्रमित । गेले वैदूरपुरासी ॥१३॥
पापविनाशी तीर्थासी । श्रीगुरु पातले त्वरितेंसी । राहिले तेथें अनुष्ठानासी । समस्त येती भेटावया ॥१४॥
साखरे सायंदेवाचा सुत । भेटीस आला नागनाथ । नानापरी पूजा करीत । समाराधना आरंभिली ॥१५॥
श्रीगुरु नेऊनि आपुले घरा । पूजा केली षोडशोपचारा । आरती करोनि एक सहस्त्रा । समाराधना करी बहुत ॥१६॥
इतुकें होतां झाली निशी । श्रीगुरु म्हणती नागनाथासी । सांगोनि आलों म्लेंच्छासी । पापविनाशीं भेटूं म्हणोनि ॥१७॥
जाऊं आतां तया स्थानासी । राहतां यवन येईल परियेसीं । उपद्रव होईल ब्राह्मणांसी । विप्रघरा म्लेंच्छ येती ॥१८॥
ऐसें सांगोनि आपण । गेले पापविनाशीं जाण । शुभासनीं बैसोन । अनुष्ठान करीत होते ॥१९॥
इतुकिया अवसरीं । राजा इकडे काय करी । गुरुनाथ न दिसती दळभारीं । मनीं चिंता बहु वर्तली ॥२२०॥
म्हणे कटकटा काय झालें । गुरुनाथें मज उपेक्षिलें । काय सेवे अंतर पडलें । तेणें गेले निघोनिया ॥२१॥
मागुती मनीं विचारी । पुढें जातों म्हणोनि येरी । पापविनाशी तीर्थातीरीं । भेटी देतों म्हणितलें ॥२२॥
न कळे महिमान श्रीगुरुचें । कोण जाणें मनोगत त्यांचें । दैव बरवें होतें आमुचें । म्हणोनि चरणांचें दर्शन झालें ॥२३॥
राजस्फोटक होता मज । आलों होतों याचि काज । कृपानिधि श्रीगुरुराज । भेटी झाली पुण्य माझें ॥२४॥
पुढें गेले निश्चित । म्हणोनि मनीं विचार करित । दिव्य अश्वावरी आरुढोनि त्वरित । निघाला राजा परियेसा ॥२५॥
चतुश्चत्वारिंशत् क्रोश देखा । राजा पातला दिवसें एका । पापविनाशी तीर्थीं देखा । अवलोकितसे श्रीगुरुसी ॥२६॥
विस्मय करी अति मानसीं । येऊनि लागला चरणांसीं । विनवीतसे भक्तींसी । गृहाप्रति यावें म्हणतसे ॥२७॥
नगर सर्व श्रृगांरिलें । प्रवाळ-मोतियां तोरण केलें । गुडिया मखर उभारविलें । समारंभ थोर नगरांत ॥२८॥
बैसवोनिया पालखींत । आपण चरणचालीं येत । नवरत्न असे ओवाळित । नगर लोक आरत्या आणिती ॥२९॥
ऐशा समारंभें राजा देखा । घेऊनि गेला गुरुनायका । विस्मय झाला सकळ लोकां । महदाश्चर्य म्हणताती ॥२३०॥
लोक म्हणती म्लेंच्छजाती । पहा हो विप्रपूजा करिती । राजा अनाचारी म्हणती । जातिधर्म सांडिला आजी ॥३१॥
ज्याचें पाहूं नये मुख । त्याची सेवा करी देख । राजा नष्ट म्हणोनि सकळिक । म्लेंच्छजाती बोलती ॥३२॥
विप्रकुळ समस्त देख । संतोष करिती अतिकौतुक । राजा झाला विप्रसेवक । आतां बरवें राज्यासी ॥३३॥
ऐसा राव असतां । महाराष्ट्रधर्मीं वर्ततां । आपुला द्वेष तत्त्वतां । न करील जाण पां ॥३४॥
ऐसा राजा असतां बरवें । ज्ञानवंत असे स्वभावें । ब्रह्मद्वेषी नव्हे पहावें । पुण्यश्लोक म्हणती ऐसा ॥३५॥
नगरलोक पहावया येती । नमस्कारिती अतिप्रीतीं । राजे चरणचालीं येती । लोक म्हणती आश्चर्य ॥३६॥
एक म्हणती हा होय देव । म्हणोनि भजतो म्लेंच्छराव । या कलियुगीं अभिनव । देखिलें म्हणताती सकळिक ॥३७॥
सवें वाजंत्र्यांचे गजर । बंदीजन वाखाणिती अपार । राजा हर्षें निर्भर । घेऊनि जातो गुरुसी ॥३८॥
नानापरीचीं दिव्य वस्त्रें । वांटीतसे राजा पवित्रें । द्रव्य ओवाळुनि टाकी पात्रें । भिक्षुक तुष्टले बहुत देखा ॥३९॥
ऐशा समारंभें देखा । घेऊनि गेला राजा ऐका । महाद्वारीं पातलें सुखा । पायघडया अंथरती ॥२४०॥
नानापरीचीं दिव्यांबरें । मार्गीं अंथरती अपारें । वाजती भेरी वाजंत्रें । राजगृहा पातले ॥४१॥
मरासिंहासनस्थानीं । श्रृंगार केला अतिगहनीं । जगद्गुरुतें नेऊनि । सिंहासनीं बैसविलें ॥४२॥
राजमंदिरींच्या नारी । आरत्या घेऊनिया करीं । ओवाळिती हर्षनिर्भरीं । अनन्यभावें करोनियां ॥४३॥
समस्त लोक बाहेर ठेवोन । श्रीगुरु होते एकले आपण । सवें शिष्य चवघेजण । जवळी होते परियेसा ॥४४॥
अंतःपुरींचे कुलस्त्रियांसी । पुत्रपौत्रीं सहोदरासी । भेटविलें राजें परियेसीं । साष्टांगीं नमन करिती ते ॥४५॥
राजा विनवी स्वामियासी । पुण्यें देखिलें चरणांसी । न्याहाळावें कृपादृष्टीसी । म्हणोनि चरणीं लागला ॥४६॥
संतोषले श्रीगुरुमूर्ति । तयांसी आशीर्वाद देती । राजयातें बोलाविती । पुसताती गृहवार्ता ॥४७॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । संतुष्ट झालास कीं मानसीं । अजूनि व्हावें कांहीं भावेंसी । विस्तारोनि सांग म्हणती ॥४८॥
राजा विनवी स्वामियांसी । अंतर पडतें चरणासी । राज्य केलें बहुवसीं । आतां द्यावी चरणसेवा ॥४९॥
ऐसें ऐकोनि श्रीगुरु म्हणती । आमुची भेटी श्रीपार्वतीं । तुझे पुत्र राज्य करिती । तुवां यावें भेटीसी ॥२५०॥
ऐसा निरोप देऊनि । श्रीगुरु निघाले तेथोनि । राजा विनवी चरण धरोनि । ज्ञान मजला असावें ॥५१॥
कृपासिंधु गुरुनाथ । ज्ञान होईल ऐसें म्हणत । आपण निघाले त्वरित । गेले गौतमी- तीरासी ॥५२॥
स्नान करोनि गौतमीसी । आले गाणगापुरासी । आनंद झाला समस्तांसी । श्रीगुरुचरणदर्शनें ॥५३॥
संतुष्ट झाले समस्त लोक । पहावया येती कौतुक । वंदिताती सकळिक । आरती करिती मनोभावें ॥५४॥
समस्त शिष्यांतें बोलाविती । श्रीगुरु त्यांसी निरोपिती । प्रगट झाली बहु ख्याति । आतां रहावें गुप्तरुपें ॥५५॥
यात्रारुपें श्रीपर्वतासी । निघावें आतां परियेसीं । प्रगट बोले हेचि स्वभावेंसी । गुप्तरुपें राहूं तेथें ॥५६॥
स्थान आपुलें गाणगापुरीं । येथूनि न वचे निर्धारीं । लौकिकमतें अवधारीं । बोल करितों श्रीशैलयात्रा ॥५७॥
प्रगट करोनिया यात्रेसी । वास निरंतर गाणगाभुवनासी । भक्तजन तारावयासी । राहूं येथें निर्धार ॥५८॥
कठिण दिवस युगधर्म । म्लेंच्छराजा क्रूरकर्म । प्रगटरुपें असतां धर्म । समस्त म्लेंच्छ येती ॥५९॥
राजा आला म्हणोनि । समस्त यवन ऐकोनि । सकळ येती मनकामनी । म्हणोनि गुप्त असावें ॥२६०॥
ऐसें म्हणोनि शिष्यांतें । सांगितलें श्रीगुरुनाथें । सिद्ध सांगे नामधारकातें । चरित्र ऐसें श्रीगुरुचें ॥६१॥
पुढें येतील दुर्दिन । कारण राज्य यवन । समस्त येती करावया भजन । म्हणोनि गुप्त राहिले ॥६२॥
लौकिकार्थ दाखवावयासी । निघाले आपण श्रीशैल्यासी । कथा असे विशेषी । सिद्ध म्हणे नामधारका ॥६३॥
गंगाधराचा सुत । सरस्वती असे विनवीत । प्रत्यक्ष असे श्रीगुरुनाथ । देखिलें असे गाणगापुरीं ॥६४॥
सद्भावें भजती भक्तजन । त्यांची कामना होईल पूर्ण । संदेह न धरीं अनुमान । त्वरित सिद्धि असे जाणा ॥६५॥
न लागतां कष्ट सायास । कामना पुरती गाणगापुरास । भक्तिभावें विशेष । कल्पवृक्ष तेथें असे ॥६६॥
जें जें कल्पिलें फळ । त्वरित पावती सकळ । धनधान्यादि विपुळ । पुत्रपौत्रादि शीघ्र होती ॥६७॥
सिद्ध म्हणे नामधारकासी । हें गुरुचरित्र दिनीं निशीं । मनोभावें वाचनेंसी । सकळ कामना पुरतील ॥६८॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृत । सिद्ध नामधारका सांगत । यवनाचा उद्धार येथ । तुम्हांकारणें सांगितला ॥२६९॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे सार्वभौमस्फोटकशमने ऐश्वर्यावलोकने वैदुरीप्रवेशो नाम पंचाशत्तमोऽध्यायः ॥५०॥
श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पितमस्तु ॥ ओवीसंख्या ॥२६९॥
