छठ सण, छइठ किंवा षष्ठी पूजा हा कार्तिक शुक्ल पक्षाच्या षष्ठीला साजरा केला जाणारा हिंदू सण आहे. सूर्यपूजेचा हा अनोखा लोकोत्सव प्रामुख्याने बिहार, झारखंड, पश्चिम बंगाल, पूर्व उत्तर प्रदेश आणि नेपाळ भारतातील सखल भागात साजरा केला जातो. हा सण मैथिल, माघी आणि भोजपुरी लोकांचा सर्वात मोठा सण आहे असे म्हणतात. ही त्यांची संस्कृती आहे. बिहारमध्ये छठ उत्सव मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो.
हळुहळु हा सण जगभरातील लोकांमध्ये लोकप्रिय झाला आहे. मिथिलामध्ये रनबे माई, भोजपुरीमध्ये सबिता माई आणि बंगालीमध्ये रानबे ठाकूर म्हणूनही ओळखले जाते. छठी मैया, पार्वतीचे सहावे रूप, भगवान सूर्याची बहीण, ही उत्सवाची देवी म्हणून पूजली जाते. सहाव्या चंद्राच्या दिवशी काली पूजेनंतर सहा दिवसांनी छठ साजरी केली जाते. मिथिलामधील छठाच्या वेळी, मैथिल स्त्रिया मिथिलाच्या शुद्ध पारंपारिक संस्कृतीचे चित्रण करण्यासाठी शिवणकाम न करता शुद्ध सुती धोतर घालतात.
उत्सवाचे विधी कठोर आहेत आणि चार दिवसांच्या कालावधीत साजरा केला जातो. यामध्ये पवित्र स्नान, उपवास आणि पिण्याचे पाणी (व्रत) वर्ज्य, दीर्घकाळ पाण्यात उभे राहणे आणि प्रसाद (प्रार्थना अर्पण) आणि अर्घ्य यांचा समावेश आहे. मुख्य उपासक, ज्यांना पार्वतीन म्हणतात (संस्कृत पर्व, म्हणजे 'प्रसंग' किंवा 'उत्सव') सहसा स्त्रिया असतात. तथापि छठ हा लिंग-विशिष्ट सण नसल्यामुळे मोठ्या संख्येने पुरुष देखील हा सण पाळतात. छठ महापर्वाचा उपवास पुरुष, महिला, वृद्ध आणि तरुण प्रत्येकजण करतात. काही भक्त नदीकाठच्या दिशेने जाताना मिरवणूक काढतात.
इतिहास
ऐतिहासिकदृष्ट्या, मुंगेर हे सीता मनपत्थर (सीता चरण) सीताचरण मंदिरासाठी ओळखले जाते जे मुंगेरमधील गंगेच्या मध्यभागी एका खडकावर वसलेले आहे. असे मानले जाते की माता सीतेने मुंगेरमध्ये छठ उत्सव साजरा केला. त्यानंतरच छठचा सण सुरू झाला. त्यामुळे मुंगेर आणि बेगुसरायमध्ये छठ उत्सव मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो.
एका कथेनुसार, पहिल्या देवसुराच्या युद्धात जेव्हा देवांचा राक्षसांनी पराभव केला तेव्हा माता देवी आदितीने तेजस्वी पुत्र मिळावा म्हणून देवारण्यच्या देव सूर्य मंदिरात आपली मुलगी रनबे (छठी मैया) ची पूजा केली. तेव्हा छठीमैय्याने प्रसन्न होऊन सर्व पुण्यांसह तेजस्वी पुत्र होण्याचे वरदान दिले. यानंतर आदितीला त्रिमूर्तीच्या रूपात भगवान आदित्य हा पुत्र झाला, ज्याने देवांना राक्षसांवर विजय मिळवून दिला.
दोनदा साजरा केला जातो हा सण
छठ पूजा वर्षातून दोनदा साजरी केली जाते, एक चैत्र महिन्यात आणि दुसरी कार्तिक महिन्यात शुक्ल पक्ष चतुर्थी तिथी, पंचमी तिथी, षष्ठी तिथी आणि सप्तमी तिथी. षष्ठी देवी मातेला कात्यायनी माता असेही म्हणतात. नवरात्रीच्या दिवशी आपण षष्ठी मातेची पूजा घरच्या सर्व सदस्यांच्या सुरक्षेसाठी आणि आरोग्यासाठी केली जाते, षष्ठी माता, सूर्यदेव आणि माता गंगा यांची उपासना देशातील लोकप्रिय पूजा आहे. नैसर्गिक सौंदर्य आणि कुटुंबाच्या कल्याणासाठी ही एक महत्त्वाची पूजा आहे. या पूजेमध्ये गंगा स्थान किंवा नदी तलाव असे स्थान असणे बंधनकारक आहे, त्यामुळेच छठ पूजेसाठी नदीचे सर्व तलाव स्वच्छ करून गंगामैया किंवा नदीचे तलाव हे नैसर्गिक सौंदर्याचे प्रमुख स्थान आहे.
छठ सण कसा साजरा केला जातो?
हा उत्सव चार दिवस चालतो. भाऊबीजेच्या तिसऱ्या दिवसापासून याची सुरुवात होते. पहिल्या दिवशी खडे मीठ, तूप घालून केलेला अरवा भात आणि भोपळ्याची भाजी प्रसाद म्हणून घेतली जाते. दुसऱ्या दिवसापासून उपवास सुरू होतो. उपवास करणारे दिवसभर अन्न-पाणी सोडून देतात, संध्याकाळी 7 वाजल्यापासून खीर तयार करतात आणि पूजा केल्यानंतर प्रसाद घेतात, ज्याला खरना म्हणतात. तिसऱ्या दिवशी मावळत्या सूर्याला अर्घ्य म्हणजेच दूध अर्पण केले जाते. शेवटच्या दिवशी उगवत्या सूर्याला नैवेद्य दाखवला जातो. पूजेत पवित्रतेची विशेष काळजी घेतली जाते. ज्या घरांमध्ये ही पूजा होते, तेथे भक्तीगीते गायली जातात, शेवटी लोकांना पूजा प्रसाद दिला जातो.
उत्सवाचे स्वरूप
छठपूजा हा चार दिवसांचा सण आहे. हे कार्तिक शुक्ल चतुर्थीला सुरू होते आणि कार्तिक शुक्ल सप्तमीला संपते. या काळात भाविक 36 तास अखंड उपवास करतात. या काळात ते पाणीही घेत नाहीत.
नहाय खाय
छठ उत्सवाचा पहिला दिवस, ज्याला 'नहाय खाय' म्हटले जाते, ते कार्तिक शुक्ल चतुर्थी, चैत्र किंवा कार्तिक महिन्याच्या चतुर्थीपासून सुरू होते. त्यानंतर भाविक जवळच्या गंगा नदी, गंगेची उपनदी किंवा तलावावर जातात आणि स्नान करतात. या दिवशी उपवास करणारे आपली नखे वगैरे पूर्णपणे कापून आंघोळ करतात आणि स्वच्छ पाण्याने केस धुतात. परतताना ते गंगाजल सोबत आणतात जे ते स्वयंपाकासाठी वापरतात. ते त्यांच्या घराचा परिसर स्वच्छ आणि नीटनेटका ठेवतात. उपवास करणारा या दिवशी फक्त एकदाच अन्न खातात. उपवास करणाऱ्यांना भोपळ्याची भाजी, मूग-चणा डाळ, भात ग्रहण करतात. तळलेल्या पुरी, पराठे, भाज्या वर्ज्य आहेत. हे अन्न पितळेच्या किंवा मातीच्या भांड्यांमध्ये शिजवले जाते. आंब्याचे लाकूड आणि मातीची चूल स्वयंपाकासाठी वापरली जाते. जेव्हा अन्न तयार केले जाते, तेव्हा उपवास करणारी व्यक्ती प्रथम ते खातात आणि त्यानंतरच कुटुंबातील इतर सदस्य ते खातात.
खरना आणि लोहंडा
खरना आणि लोहंडा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या छठ उत्सवाचा दुसरा दिवस चैत्र किंवा कार्तिक महिन्याच्या पाचव्या दिवशी साजरा केला जातो. या दिवशी भाविक दिवसभर उपवास करतात. या दिवशी उपवास करणारे एक थेंबही पाण्याचे सेवन करत नाहीत, सूर्यास्तापूर्वी अन्न सोडतात. संध्याकाळी तांदूळ, गूळ आणि उसाचा रस वापरून खीर बनवली जाते. मीठ आणि साखर स्वयंपाकात वापरली जात नाही. या दोन गोष्टी पुन्हा सूर्यदेवाला नैवैद्य आणि 'एकांत' म्हणून एकाच घरात दिल्या जातात, म्हणजेच ते एकटे असताना स्वीकारतात. घरातील सर्व सदस्य त्यावेळी घराबाहेर पडतात जेणेकरून कोणताही आवाज होऊ नये. उपवास करणाऱ्या व्यक्तीने एकटे जेवताना कोणताही आवाज ऐकणे हे सणाच्या नियमांच्या विरुद्ध आहे.
पुन्हा उपवास केल्यानंतर, तो तोच 'खीर-पोळी' प्रसाद त्याच्या कुटुंबातील सर्व सदस्यांना, मित्रांना आणि नातेवाईकांना खायला घालतात. या संपूर्ण प्रक्रियेला 'खरना' म्हणतात. प्रसाद म्हणून तांदळाचा पिठा आणि तुपाचा लेप असलेली भाकरीही वाटली जाते. यानंतर भाविक पुढील 36 तास निर्जल उपवास पाळतात. मध्यरात्री उपवास करणारी व्यक्ती छठ पूजेसाठी खास प्रसाद ठेकुआ तयार करतात.
संध्या अर्घ्य
संध्या अर्घ्य म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या छठ उत्सवाचा तिसरा दिवस चैत्र किंवा कार्तिक शुक्ल षष्ठीला साजरा केला जातो.
विशेष प्रसाद म्हणून ठेकुआ, तांदळाचे लाडू, ज्याला कचवानिया असेही म्हणतात, छठ पूजेसाठी बनवले जातात. छठ पूजेसाठी, पूजा अर्पण आणि फळे बांबूपासून बनवलेल्या दौरा नावाच्या टोपलीत टाकतात आणि देवकरीमध्ये ठेवतात. तेथे पूजा केल्यानंतर संध्याकाळी सूप, नारळ, पाच प्रकारची फळे आणि इतर पूजा साहित्य दौऱ्यात ठेवले जाते आणि घरातील माणूस ते हाताने उचलून छठघाटावर नेतात. ते अशुद्ध होण्यापासून रोखण्यासाठी, ते डोक्याच्यावर ठेवले जाते. घाटाच्या वाटेवर महिला अनेकदा छठ गीत गातात.
महिला नदी किंवा तलावाच्या काठावर जाऊन कुटुंबातील सदस्याने बनवलेल्या व्यासपीठावर बसतात. छठ मातेचा चौरा नदीतील माती काढून, त्यावर सर्व पुजेचे साहित्य ठेवून, नारळ अर्पण करून, दिवे लावून तयार केला जातो. सूर्यास्ताच्या काही वेळापूर्वी सूर्यदेवाच्या पूजेसाठी सर्व साहित्य घेऊन गुडघाभर पाण्यात उभे राहून बुडत्या सूर्यदेवाला अर्घ्य अर्पण करून पाच वेळा प्रदक्षिणा घालतात.
उषा अर्घ्य
चौथ्या दिवशी कार्तिक शुक्ल सप्तमीला सकाळी उगवत्या सूर्याला अर्घ्य दिले जाते. सूर्योदयापूर्वीच उपवास करणारे उगवत्या सूर्यदेवाची पूजा करण्यासाठी घाटावर पोहोचतात आणि संध्याकाळप्रमाणेच त्यांचे नातेवाईक उपस्थित असतात. संध्याकाळच्या अर्घ्याला अर्पण केलेले पदार्थ नवीन पदार्थांनी बदलले जातात पण कंद, मुळे आणि फळे तशीच राहतात. सर्व नियम आणि कायदे संध्या अर्घ्यासारखे आहेत. या वेळी केवळ उपवास करणारे लोक पाण्यात पूर्वेकडे तोंड करून उभे राहून सूर्याची पूजा करतात. पूजेनंतर घाट पूजा केली जाते. तेथे उपस्थित लोकांमध्ये प्रसादाचे वाटप केल्यानंतर उपवास करणारे लोक घरी येतात आणि त्यांच्या घरच्यांनाही प्रसादाचे वाटप करतात. घरी परतल्यानंतर भक्त गावातील ब्रह्माबाबा नावाच्या पिंपळाच्या झाडाजवळ जाऊन पूजा करतात. पूजेनंतर, भक्त कच्च्या दुधाचा शरबत पिऊन आणि काही प्रसाद खाऊन आपला उपवास पूर्ण करतात, ज्याला पारण किंवा पारणा म्हणतात. उपवास करणारे खरना दिवसापासून आजपर्यंत पाण्याविना उपवास करून सकाळी फक्त मिठयुक्त अन्न खातात.
फलप्राप्ती
छठ सणाचे व्रत करणाऱ्या महिलांना संतान प्राप्ती होते, असे मानले जाते. सामान्यतः ज्या स्त्रिया संतान प्राप्तीची इच्छा बाळगतात आणि आपल्या संततीच्या कल्याणाची इच्छा करतात, त्या हे व्रत करतात. पुरुष देखील आपले इच्छित कार्य यशस्वी करण्यासाठी पूर्ण समर्पणाने उपवास करतात.
