श्री एकनाथ महाराजांनी आपल्या “रुक्मिणी स्वयंवर” या आख्यान काव्यात सर्व प्रसंग उत्तम तर्‍हेने रंगविले आहेत. या ग्रंथाचे पारायण केल्याने विवाह लवकर होण्यास मदत होते आणि अनुरूप जीवन साथीदार मिळतो असा विश्वास आहे. यात एकूण 18 अध्यायात 1712 ओव्यांची रचना केली आहे. विवाहोच्छुक तरुणी ग्रंथाचे पारायण करतात. हा ग्रंथ सुमारे 450 वर्षांपूर्वी बनारस येथे रचला गेला आहे.
हा ग्रंथ सुरु करण्यापूर्वी संकल्प करावा.
अंघोळ करुन पारायण करावे.
एकूण 18 वेळा परायण करावे.
रुक्मिणी स्वयंवर कसे करावे?
पहिला दिवस : अध्याय 7-1-2-7
दुसरा दिवस : अध्याय 7-3-4-7
तिसरा दिवस : अध्याय 7-5-6-7
चवथा दिवस : अध्याय 7-7-8-7
पाचवा दिवस : अध्याय 7-9-10-7
सहावा दिवस : अध्याय 7-11-12-7
सातवा दिवस : अध्याय 7-13-14-7
आठवा दिवस : अध्याय 7-15-16-7
नववा दिवस : अध्याय 7-17-18-7
कृष्ण-रुक्मिणी प्रेम कथा
द्वारकेत राहात असताना श्रीकृष्ण आणि बलरामाचे नाव सर्वत्र पसरले. मोठमोठी व्यक्ती आणि राज्यकर्तेही त्यांच्यापुढे नतमस्तक होऊ लागले. त्याचे गुण गाऊ लागले. बलरामाच्या पराक्रमाने आणि कीर्तीने मंत्रमुग्ध होऊन, रैवत नावाच्या राजाने आपली मुलगी रेवतीचे लग्न त्याच्याशी लावले. बलराम श्रीकृष्णापेक्षा वयाने मोठे होते. त्यामुळे नियमानुसार त्यांनी पहिले लग्न केले.
त्या काळी विदर्भात भीष्मक नावाचा अत्यंत तेजस्वी व सद्गुणी नृपती राज्य करत असे. कुण्डिनपूर ही त्यांची राजधानी होती. त्यांना पाच मुलगे आणि एक मुलगी होती. तिच्यात लक्ष्मीप्रमाणेच दैवी गुण होते. म्हणूनच लोक तिला 'लक्ष्मी स्वरूपा' म्हणत. जेव्हा रुक्मिणी विवाहयोग्य झाली तेव्हा भीष्मकांना तिच्या लग्नाची चिंता लागली. रुक्मिणीजवळ येणारे-जाणारे लोक श्रीकृष्णाची स्तुती करत असत. ते रुक्मणीला म्हणायचे, श्रीकृष्ण हा अलौकिक पुरुष आहे. सध्या संपूर्ण जगात त्यांच्यासारखा दुसरा कोणी नाही. भगवान कृष्णाचे गुण आणि त्यांच्या सौंदर्याने मंत्रमुग्ध झालेल्या रुक्मणीने तिच्या मनात ठरवले की ती कृष्णाशिवाय कोणालाच तिचा पती म्हणून निवडणार नाही.
दुसरीकडे भगवान कृष्णाला हेही कळले होते की, विदर्भाचा राजा भीष्मकांची कन्या रुक्मिणी ही केवळ सुंदरच नाही तर अतिशय गुणी देखील आहे. भीष्मकांचा थोरला मुलगा रुक्मी याचे भगवान श्रीकृष्णाशी वैर होते. त्याला त्याची बहीण रुक्मणी हिचा विवाह शिशुपालाशी करायचा होता, कारण शिशुपालाच्या मनातही श्रीकृष्णाबद्दल राग होता. भीष्माने आपल्या थोरल्या मुलाच्या इच्छेनुसार रुक्मणीचा विवाह शिशुपालाशी करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी शिशुपालाला निरोप पाठवून लग्नाची तारीखही निश्चित केली.
जेव्हा रुक्मणीला कळले की तिचा विवाह शिशुपालाशी निश्चित झाला आहे, तेव्हा तिला खूप दुःख झाले. तिने आपला निश्चय व्यक्त करण्यासाठी एका ब्राह्मणाला द्वारका कृष्णाकडे पाठवले.
रुक्मणीने श्रीकृष्णाला निरोप पाठवला.
'हे नंद-नंदन! मी तुलाच माझा पती म्हणून निवड केली आहे. तुझ्याशिवाय मी दुसऱ्या पुरुषाशी लग्न करू शकत नाही. माझ्या वडिलांना माझ्या इच्छेविरुद्ध शिशुपालाशी माझे लग्न करायचे निश्चित केले आहे. लग्नाची तारीखही ठरलेली होती. माझ्या कुटुंबाची प्रथा आहे की लग्नापूर्वी वधूला नगराबाहेर गिरिजा दर्शनासाठी जावे लागते. विवाह वस्त्रात मी दर्शन घेण्यासाठी गिरिजाच्या मंदिरातही जाणार आहे. तुम्ही गिरिजा मंदिरात पोहोचून मला तुमची पत्नी म्हणून स्वीकारावे अशी माझी इच्छा आहे. जर तुम्ही पोहोचला नाहीस तर मी माझा जीव देईन.
रुक्मणीचा संदेश मिळाल्यानंतर भगवान श्रीकृष्ण रथावर आरूढ झाले आणि लवकरच कुंदिनपूरकडे निघाले. रुक्मणीचा दूत ब्राह्मणालाही त्यांनी रथावर बसवले. श्रीकृष्ण निघून गेल्यानंतर ही सारी घटना बलरामांच्या कानावर पडली. श्रीकृष्ण कुंदिनपूरला एकटेच गेले आहेत या विचाराने त्यांना काळजी वाटू लागली. त्यामुळे ते ही यादवांच्या सैन्यासह कुंडीनपारकडे निघाले.
दुसरीकडे भीष्माने शिशुपालाला आधीच संदेश पाठवला होता. त्यामुळे निश्चित तारखेला शिशुपाल मोठ्या मिरवणुकीने कुंदिनपूरला पोहोचला. मिरवणूकच काय, सगळी फौज होती. शिशुपालाच्या त्या विवाह मिरवणुकीत जरासंध, पौंड्रक, शाल्व आणि वक्रनेत्र हे राजे आपापल्या सैन्यासह उपस्थित होते. सर्व राजांचे कृष्णाशी वैर होते. लग्नाचा दिवस होता. संपूर्ण शहर वंदनवार आणि तोरणांनी सजले होते. शुभ वाद्ये वाजत होती. शुभ गीतेही गायली जात होती. संपूर्ण शहरात मोठा उत्सव साजरा केला जात होता. श्रीकृष्ण आणि बलरामही नगरात आल्याचे नगरवासीयांना कळले तेव्हा त्यांना खूप आनंद झाला. ते स्वतःशीच विचार करू लागले, रुक्मणीचा विवाह श्रीकृष्णाशी झाला तर किती बरे होईल, कारण तिच्यासाठी तोच योग्य वर आहे.
संध्याकाळ झाली. तयार होऊन रुक्मणी गिरिजाच्या मंदिराकडे निघाली. तिच्यासोबत तिचे मित्र आणि अनेक अंगरक्षक होते. ती खूप दुःखी आणि काळजीत होती कारण तिने ज्या ब्राह्मणाला श्रीकृष्णाकडे पाठवले होते तो अजून तिच्याकडे परतला नव्हता. रुक्मणीने गिरिजाची आराधना केली आणि तिची प्रार्थना केली "हे माता तू सर्व जगाची माता आहेस! माझी इच्छा पूर्ण कर. श्री कृष्णाशिवाय मला दुसऱ्या पुरुषाशी लग्न करण्याची इच्छा नाही."
रुक्मणी मंदिरातून बाहेर आल्यावर तिला तो ब्राह्मण दिसला. ब्राह्मण रुक्मिणीला काही बोलला नाही तरी रुक्मिणी ब्राह्मणाला पाहून खूप आनंदित झाली. भगवान श्रीकृष्णाने आपली शरणागती स्वीकारली आहे, हे समजून घेण्यास संकोच केला नाही. रुक्मणीला फक्त आपल्या रथावर बसायचे होते जेव्हा श्रीकृष्ण विजेच्या लहरीप्रमाणे पोहोचले आणि तिचा हात धरून तिला ओढले आणि तिला आपल्या रथावर बसवले आणि वेगाने द्वारकेकडे चालू लागले.
क्षणार्धात कुंदिनपुरात बातमी पसरली की श्रीकृष्णाने रुक्मणीचे अपहरण करून तिला द्वारकापुरीला नेले. ही बातमी शिशुपालाच्या कानावर पडताच तो संतापला. त्याने श्रीकृष्णाचे मित्र राजे आणि त्यांच्या सैन्यासह अनुसरण केले, परंतु मध्येच बलराम आणि यदुवंशींनी शिशुपाल इत्यादींना रोखले. घनघोर युद्ध झाले. बलराम आणि यदुवंशीयांनी मोठ्या पराक्रमाने युद्ध करून शिशुपाल इत्यादी सैन्याचा नाश केला.
त्यामुळे शिशुपाल वगैरे निराश होऊन कुंदिनपूर सोडले. हे ऐकून रुक्मी रागाने प्रचंड सैन्यासह श्रीकृष्णाच्या मागे लागला. एकतर श्रीकृष्णाचा कैदी बनून परत येईन नाहीतर कुण्डिनपुरात तोंड दाखवणार नाही अशी शपथ त्यांनी घेतली. रुक्मी आणि श्रीकृष्ण यांच्यात घनघोर युद्ध झाले. श्रीकृष्णाने त्याला युद्धात पराभूत करून आपल्या रथात बांधले, पण बलरामांनी त्याची सुटका केली. तो श्रीकृष्णाला म्हणाला- "रुक्मी आता नात्यात आहे. नातेवाईकाला अशी शिक्षा करणे योग्य नाही." आपल्या वचनाप्रमाणे रुक्मी कुण्डिनपुराला परतला नाही. त्यांनी नवीन शहर वसवले आणि तिथे राहू लागला. रुक्मीचे वंशज आजही त्या शहरात राहतात असे म्हणतात.
भगवान श्रीकृष्ण रुक्मणीला द्वारकेला घेऊन गेले आणि तिच्याशी विधिवत विवाह केला. तिच्या पोटी प्रद्युम्नचा जन्म झाला, जो कामदेवाचा अवतार होता. श्रीकृष्णाच्या राण्यांमध्ये रुक्मणीला महत्त्वाचे स्थान होते. तिच्या प्रेम आणि भक्तीने भगवान श्रीकृष्ण मंत्रमुग्ध झाले. त्यांचे प्रेम आणि त्यांच्या अनेक कथा सापडतात, ज्या खूप प्रेरणादायी आहेत.
