संताजी जगनाडे महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक प्रमुख संत आणि कवी होते. त्यांचा जन्म ८ डिसेंबर १६२४ रोजी महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील खेड तालुक्यातील चाकण गावी (काही संदर्भांनुसार सुदुंबरे गावाजवळ) झाला. ते तेली जातीतील होते आणि त्यांचे वडील विठोबा जगनाडे (किंवा विठोबापंत) हे तेल गाळण्याचा व्यवसाय करत असत. आईचे नाव मथाबाई होते. विठोबा आणि मथाबाई दोघेही विठ्ठलभक्त आणि धार्मिक होते, त्यामुळे संताजींवर लहानपणापासूनच धार्मिक संस्कार झाले. त्यांना हिशोब आणि लेखनाचे प्राथमिक शिक्षण मिळाले, जे त्यांच्या व्यवसायासाठी उपयुक्त होते.
बालपण आणि शिक्षण
संताजींचे बालपण ग्रामीण वातावरणात व्यतीत झाले. चाकण हे एक प्रसिद्ध बाजारपेठ असल्याने त्यांचे कुटुंब सधन होते. त्यांनी वडिलांना तेल गाळण्याच्या व्यवसायात मदत केली. लहानपणापासूनच त्यांना कीर्तन आणि भजनाची आवड निर्माण झाली. ते नियमितपणे कीर्तनांना जात असत.
विवाह आणि संसार
त्याकाळी बालविवाहाची प्रथा असल्याने संताजींचा विवाह वयाच्या १२ व्या वर्षी यमुनाबाई यांच्याशी झाला. विवाहानंतर ते संसारात गुंतले आणि कुटुंबाची जबाबदारी सांभाळू लागले. तरीही त्यांचे मन धार्मिक कार्याकडे अधिक ओढले जात होते.
गुरुभेट आणि आध्यात्मिक जीवन
१७ व्या शतकात संत तुकाराम महाराजांची कीर्ती संपूर्ण महाराष्ट्रात पसरली होती. एकदा तुकाराम महाराज चाकण गावी कीर्तनासाठी आले असता, संताजींनी त्यांचे कीर्तन ऐकले आणि ते खूप प्रभावित झाले. त्यांनी संसार सोडण्याचा निर्णय घेतला, पण तुकारामांनी त्यांना सांगितले की, संसारात राहूनही परमार्थ साधता येतो. त्यानंतर संताजी तुकारामांच्या चौदा टाळकऱ्यांपैकी (झांज वाजवणाऱ्यांपैकी) एक झाले. ते तुकारामांचे निकटचे शिष्य आणि सावलीसारखे साथीदार बनले. तुकारामांच्या अभंगांचे लेखन करण्याचे कार्य त्यांनी केले.
योगदान आणि कार्य
संताजी हे तुकाराम गाथेचे मुख्य लेखनिक होते. एकदा तुकारामांच्या विरोधकांनी तुकारामांची अभंगांची गाथा इंद्रायणी नदीत बुडवून नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला, कारण त्यामुळे त्यांचा प्रभाव कमी होईल असे त्यांना वाटले. पण संताजींना तुकारामांचे सर्व अभंग मुखोद्गत होते. त्यांनी स्मरणशक्तीने आणि इतर शिष्यांकडून अभंग गोळा करून गाथेचे पुनर्लेखन केले. हे कार्य त्यांच्या भक्ती आणि समर्पणाचे प्रतीक आहे. यामुळे तुकाराम गाथा आजही उपलब्ध आहे.
त्यांनी स्वतःही अभंग रचले. त्यांच्या प्रमुख रचनांमध्ये 'शंकर दीपिका', 'योगाची वाट', 'निर्गुणाच्या लावण्या' आणि 'तेल सिंधु' यांचा समावेश आहे. त्यांच्या अभंगांमध्ये भक्ती, करुणा आणि सामाजिक समानतेचा संदेश आहे.
शिकवण आणि तत्त्वज्ञान
संताजींच्या शिकवणी तुकारामांच्या तत्त्वज्ञानाशी मिळत्या-जुळत्या आहेत. मुख्य शिकवण:
अस्वस्थ्य स्पर्धा टाळा.
लोकांमध्ये भेदभाव करू नका.
अहंकार, मत्सर आणि सांसारिक अभिमान टाळा.
मानवतेच्या कल्याणासाठी कार्य करा.
धन न्यायाने कमवा आणि उदारपणे खर्च करा.
इतरांना तुच्छ समजू नका, करुणा दाखवा.
मृत्यू
संताजींचा मृत्यू १६८८ मध्ये झाला. एका कथेनुसार, तुकारामांनी त्यांना शेवटच्या क्षणी माती टाकण्याचे वचन दिले होते. पण तुकाराम आधीच वैकुंठाला गेले. संताजींच्या अंत्यसंस्कारात देह पूर्णपणे झाकला जात नव्हता. तेव्हा वैकुंठाहून तुकाराम आले आणि तीन मुठी माती टाकल्यानंतर देह झाकला गेला.
वारसा आणि स्मृती
संताजींचे कार्य तुकारामांच्या वारशाचे रक्षण करणारे आहे. भारत सरकारने ९ फेब्रुवारी २००९ रोजी त्यांच्या स्मृतीत टपाल तिकीट जारी केले. त्यांचे अभंग आणि जीवन आजही वारकरी संप्रदायात प्रेरणादायी आहेत. त्यांच्यावर 'संताजी एक योद्धा' नावाचे कादंबरी लिहिण्यात आली आहे, जी त्यांना सामाजिक योद्धा म्हणून चित्रित करते.
समाधी मंदिर
संत श्री संताजी जगनाडे महाराज यांचे समाधी मंदिर सुदुंबरे या गावी आहे.
