10 poignant tragedies of the time of partition भारताच्या फाळणीच्या योजनेला 3 जूनची योजना किंवा 'माउंटबॅटन योजना' असे नाव देण्यात आले. फाळणीपूर्वी आणि नंतर जे काही घडले, ते आजच्या तरुण पिढीला कदाचितच परिचित असेल. 1857 ते 1947 या 90 वर्षांच्या संघर्ष, चळवळी आणि बलिदानानंतर भारतीयांनी स्वातंत्र्याऐवजी फाळणीची शोकांतिका पाहिली.
1. मुस्लीम लीगकडून पाकिस्तानची मागणी रेटली गेली आणि मग त्याद्वारे सिंध आणि बंगालमध्ये हिंदूंची कत्तल झाली. ऑगस्ट 1946 मध्ये 'डायरेक्ट अॅक्शन डे' साजरा करण्यात आला आणि कलकत्ता येथे भीषण दंगल झाली ज्यात सुमारे 5,000 लोक मारले गेले आणि बरेच लोक जखमी झाले. येथून दंगलीला सुरुवात झाली. अशा वातावरणात देशात गृहयुद्ध होऊ नये म्हणून सर्वच नेत्यांवर फाळणी मान्य करण्याचा दबाव येऊ लागला. त्यानंतर 1947 मध्ये देशाची फाळणी होणार हे स्पष्ट झाले.
2. 1941 वेळच्या जनगणनेनुसार हिंदूंची संख्या 29.4 कोटी, मुस्लिम 4.3 कोटी आणि इतर लोक इतर धर्माचे होते. पण तरीही भारताचा मोठा भाग धर्माच्या नावावर वेगळा करण्यात आला, ज्यात 29 कोटी हिंदूंचे मत घेतले गेले नाही. ही सर्वात मोठी पहिली शोकांतिका होती. मूठभर लोक टेबलावर बसले आणि विभागले.
3. अंदाजे आकडेवारीनुसार 1.4 कोटी लोक विस्थापित झाले. 1951 च्या विस्थापित जनगणनेनुसार, 72,26,000 मुस्लिम फाळणीनंतर लगेचच भारत सोडून पाकिस्तानात गेले आणि 72,49,000 हिंदू आणि शीख पाकिस्तान सोडून भारतात आले. 10 किमी लांबीच्या रांगेत लाखो लोक देशांच्या सीमा ओलांडून त्या बाजूला गेले किंवा या बाजूला आले. वर्षानुवर्षे एकाच ठिकाणी राहणाऱ्या व्यक्तीला अवघ्या 60 दिवसांत आपले घर, जमीन, दुकाने, मालमत्ता, संपत्ती, शेती सोडून भारतातून पाकिस्तानात आणि पाकिस्तानातून भारतात यावे लागले. तथापि विस्थापनाचा हा कालावधी आणखी पुढे चालू राहिला, ज्याचे आकडे वरीलपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त असू शकतात.
4. फाळणी जाहीर झाल्यानंतर अंदाजे एक दशलक्ष लोक मारले गेले, जरी एका अंदाजानुसार ही संख्या दोन दशलक्षाहून अधिक आहे. तर 75 हजार ते 1 लाख महिलांचे बलात्कार किंवा हत्येसाठी अपहरण करण्यात आले. भारताच्या फाळणीच्या वेळी बंगाल, सिंध, हैदराबाद, काश्मीर आणि पंजाबमध्ये दंगली उसळल्या. पाकिस्तानने पुरस्कृत केलेल्या या दंगलींमध्ये हिंदू, ख्रिश्चन, शीख, बौद्ध, अहमदिया आणि शिया मुस्लिमांचे जीवन उद्ध्वस्त झाले.
5. हिंसाचार, प्रचंड अशांतता आणि अव्यवस्था यामुळे शीख आणि हिंदू पाकिस्तानातून भारतात पळून गेले. अनेकांना ट्रेन तर अनेकांना बस मिळाली. पाकिस्तानातून आलेली ट्रेन मृतदेहांनी भरलेली होती. पुरुष आणि मुलांची संख्या जास्त होती. फाळणीचा हा काळा अध्याय आजही मृत्यूला कवटाळून विस्थापित, विस्थापित, मारल्या गेलेल्या, भटक्या मानवतेच्या इतिहासाच्या तोंडावर रक्ताच्या थारोळ्यांनी भरलेला आहे.
6. धर्माच्या नावावर विभक्त झालेल्या पाकिस्तानच्या 200 दशलक्ष लोकसंख्येमध्ये सध्या केवळ 1.6 टक्के हिंदू उरले आहेत, तर स्वातंत्र्याच्या वेळी ही संख्या 22 टक्के होती. पाकिस्तानच्या जनगणनेनुसार (1951), पाकिस्तानच्या एकूण लोकसंख्येच्या 22 टक्के हिंदू होते, जे 1998 च्या जनगणनेत 1.6 टक्के इतके कमी झाले. 1965 पासून लाखो पाकिस्तानी हिंदू भारतात स्थलांतरित झाले आहेत. पाहिल्यास जम्मू-काश्मीरमध्ये हिंदूंची टक्केवारी 29.63 वरून 38.44 वर घसरली आहे.
7. सिंधी आणि पंजाबी हिंदूंनी आपला प्रांत गमावला आहे. याचा कधी कोणी विचार केला आहे का? सिंधी भाषा आणि संस्कृती लोप पावत आहे आणि जे सिंधी मुस्लिम आहेत ते आता उर्दू बोलतात जी त्यांची एकमेव भाषा नाही. देशाला स्वातंत्र्य मिळून 70 वर्षे झाली तरी सिंधी हिंदू समाज विस्थापितांप्रमाणे जगत आहे.
8. फाळणीच्या वेळी आंध्रच्या हैदराबादमध्ये जी दंगल झाली ती निजामाच्या सैन्याने घडवून आणली, त्यात हजारो हिंदू मारले गेले. हैदराबाद संस्थानातील 80 टक्के लोकसंख्या हिंदू होती, परंतु हैदराबादच्या कट्टरपंथी मुस्लिम कासिम रिझवाने निजामावर दबाव आणला आणि त्याला भारतीय संघराज्यात सामील न होण्यास राजी केले. केएम मुन्शी यांनी कासिम रिझवी यांच्याबद्दल लिहिले आहे की त्यांनी राज्यातील मुस्लिम लोकांना दंगली भडकवायला लावले होते. जुनागढ आणि भोपाळ या संस्थानांमध्येही अशीच घटना घडली.
9. काश्मिरी पंडितांनाही फाळणीच्या शोकांतिकेला सामोरे जावे लागले. मोहम्मद अली जिना यांच्या सांगण्यावरून आदिवासींनी काश्मीरवर आक्रमण केले. आदिवासींनी अर्ध्याहून अधिक काश्मीर काबीज करून लुटालूट सुरू केली होती. काश्मिरी पंडितांची मोठ्या प्रमाणावर हत्या झाली, त्यामुळे लाखो काश्मिरी पंडितांना काश्मीर सोडून जम्मूमध्ये स्थलांतर करावे लागले.
10. फाळणीनंतरच्या काही महिन्यांत, दोन नवीन देशांमधील लोकांचे मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर झाले. पाकिस्तानात अनेक हिंदू आणि शीखांना बळजबरीने बेदखल करण्यात आले. हिंदू आणि शीखांच्या जमिनी आणि घरे ताब्यात घेतली आणि त्यांना देश सोडण्यास भाग पाडले तर दुसरीकडे भारतात गांधीजींनी काँग्रेसवर दबाव आणून मुस्लिमांच्या सुरक्षिततेची खात्री केली आणि भारतीय मुस्लिमांना सांगितले की तुम्हाला तुमचा देश सोडण्याची गरज नाही. तिथल्यापेक्षा तुम्ही इथे जास्त सुरक्षित असाल. गांधीजींचे म्हणणे आज खरे ठरले. भारत सोडून गेलेल्या मुस्लिमांना आज तिथे मोहाजीर म्हटले जाते आणि त्यांना दुसऱ्या वर्गाची वागणूक देऊन त्यांचे जगणे कठीण केले आहे.
11. फाळणीच्या काळात हत्या आणि बलात्कारासाठी 75 हजार ते 1 लाख महिलांचे अपहरण झाल्याचा अंदाज आहे. बळजबरीने विवाह, गुलामगिरी आणि जखमा हे सर्व फाळणीत स्त्रियांच्या वाट्याला आले. ही फाळणी हिंदू आणि शीख स्त्रियांच्या छातीवर झाली असेच म्हणावे लागेल. अनेक महिला, तरुण मुलींना पाकिस्तानी सैनिकांनी ओलीस ठेवले होते. पंजाब, सिंध, काश्मीर आणि पूर्व बंगालमधील हिंदू आणि शीख वसाहती मुस्लिमांनी काबीज केल्या, पुरुषांना रांगेत उभे करून ठार मारण्यात आले आणि त्यांच्या स्त्रिया आणि मालमत्ता हिसकावून घेतल्या. अनेक स्त्रिया आपला जीव वाचवण्यात यशस्वी झाल्या आणि विभाजित भारतात आल्या आणि निर्वासितांच्या छावण्यांमध्ये राहिल्या आणि नंतर त्यांनी आपल्या त्रासाचे कथन केले. फाळणीचा तडाखा सहन करणाऱ्या हजारो महिला आणि मुले आहेत.
संकलन : अनिरुद्ध जोशी
