Mahatma Jyotiba Phule जोतीराव गोविंदराव फुले, महात्मा फुले नावाने लोकप्रिय होते. फुले हे महाराष्ट्रातील एक सामाजिक कार्यकर्ते, विचारवंत, जातिविरोधी समाजसुधारक आणि लेखक होते. सामाजिक प्रबोधन, अस्पृश्यता व जातिव्यवस्थेचे निर्मूलन, आणि स्त्रियांना व मागास जातीच्या लोकांना शिक्षण देण्याचे कार्य त्यांनी कार्य केले.
महात्मा फुले यांचा जन्म
जोतीराव फुले यांचे मूळ गाव सातारा जिल्ह्यातील कटगुण हे होते. त्याच गावी जोतीराव यांचा जन्म 11 एप्रिल 1827 रोजी झाला, जोतीराव यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव आणि आईचे नाव चिमणाबाई होते. पेशव्यांच्या काळात महात्मा फुले यांचे वडील फुले पुरवण्याचे काम करीत होते, त्यामुळे गोरे हे त्यांचे मूळ आडनाव असले तरी ते फुले म्हणून ओळखले जाऊ लागले व तेच नाव पुढे रूढ झाले.
महात्मा फुले कुठे राहत होते?
कटगुणहून त्यांचा परिवार पुरंदर तालुक्यातील खानवडी येथे आला. तेथे घर असून, त्यांच्या नावे सातबाराचा उतारा आहे. खानवडी येथे फुले आडनावाची बरीच कुटुंबे आहेत.
महात्मा फुले यांचे शिक्षण?
इ.स. 1842 मध्ये माध्यमिक शिक्षणासाठी पुण्याच्या स्कॉटिश मिशन हायस्कूलमध्ये त्यांनी प्रवेश घेतला. बुद्धी अतिशय तल्लख, त्यामुळे पाच-सहा वर्षातच त्यांनी अभ्यासक्रम पूर्ण केला. ग्रामची या प्रसिद्ध तत्त्ववेत्त्याने महात्मा फुले यांना 'सेंद्रिय बुद्धिवंत' असे संबोधले आहे.
जोतिबा फुले यांचे गुरु कोण होते?
गुरुजी फाळके हे देखील एक समाजसुधारक होते जे स्त्री शिक्षणाचे पक्षधर होते आणि महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे गुरू होते. गुरुजी फाळके यांनी ब्राह्मणांच्या दोषारोपणावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आणि स्त्री शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांना प्रोत्साहन दिले.
महात्मा जोतीबा फुले यांनी मुलींसाठी पहिली शाळा कुठे सुरु केली?
महात्मा ज्योतिबा फुले आणि क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांनी 1 जानेवारी 1848 रोजी मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली होती. पुण्यात भिडे वाडा येथे असलेल्या या शाळेत विविध जातीतील नऊ विद्यार्थिनींनी शिक्षण घेत होत्या.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी सुरू केलेल्या 18 शाळा कोणत्या?
भिडेवाडा पुणे (1 जानेवारी 1848)
महारवाडा पुणे (15 मे 1848)
हडपसर पुणे (1 सप्टेंबर 1848)
ओतूर पुणे जिल्हा (5 डिसेंबर 1848)
सासवड, पुणे जिल्हा (20 डिसेंबर 1848)
अल्हाटांचे घर, पुणे (1 जुलै 1849)
नायगाव, ता. खंडाळा, जिल्हा सातारा. (15 जुलै 1849)
शिरवळ, ता. खंडाळा, जिल्हा सातारा (18 जुलै 1849)
तळेगाव ढमढेरे, जिल्हा पुणे (1 सप्टेंबर 1849)
शिरुर जिल्हा पुणे (8 सप्टेंबर 1849)
अंजीरवाडी माजगाव (3 मार्च 1850)
करंजे, जि. सातारा (6 मार्च 1850)
भिंगार (19 मार्च 1850)
मुंढवे जिल्हा पुणे (1 डिसेंबर 1850)
अण्णासाहेबांचा वाडा, पुणे (3 जुलै 1851)
नाना पेठ, पुणे (17 सप्टेंबर 1851)
रास्ता पेठ, पुणे (17 सप्टेंबर 1851)
वेताळपेठ, पुणे (15 मार्च 1852)
महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे सामाजिक कार्य
त्यांनी विधवा आणि महिलांच्या कल्याणासाठी खूप काम केले, त्यासोबतच त्यांनी शेतकऱ्यांची स्थिती सुधारण्यासाठी आणि त्यांच्या कल्याणासाठीही खूप प्रयत्न केले. ज्योतिबांना संतांची चरित्रे वाचण्याची खूप आवड होती. जेव्हा देवासमोर सर्व स्त्री-पुरुष समान असतात, तेव्हा उच्च-नीच असा भेद का असावा, हे त्यांना कळून चुकले होते. स्त्रियांची स्थिती सुधारण्यासाठी आणि त्यांच्या शिक्षणासाठी फुले यांनी 1848 मध्ये शाळा उघडली. या कामासाठी देशातील पहिली शाळा होती. मुलींना शिकवण्यासाठी त्यांना शिक्षक मिळाला नाही, म्हणून त्यांनी स्वतः काही दिवस हे काम करून पत्नी सावित्री फुले यांना पात्र बनवले. काही लोकांनी सुरुवातीपासूनच त्यांच्या कामात अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केला, पण फुले पुढे सरकत असताना त्यांनी वडिलांवर दबाव आणून पती-पत्नीला घराबाहेर काढले, यामुळे त्यांचे काम काही काळ थांबले, पण लवकरच त्यांनी मुलींसाठी एकामागून एक तीन शाळा उघडल्या.
महात्मा फुले यांनी पहिला विधवा पुनर्विवाह कधी घडवून आणला?
1856 साली हिंदू विधवा पुनर्विवाह कायदा मंजूर झाला. या कायद्याने ईस्ट इंडिया कंपनीच्या नियमांतर्गत भारतातील सर्व अधिकारक्षेत्रात हिंदू विधवांचे पुनर्विवाह कायदेशीर केले.
फुले यांना महात्मा ही पदवी कोणी दिली?
महात्मा ही पदवी समाजसुधारक विठ्ठलराव कृष्णाजी वांदेकर यांनी ज्योतिराव फुले यांना दिली होती. वयाच्या 63 व्या वर्षी त्यांच्या मृत्यूच्या काही वर्षांपूर्वी भारतीय समाजाला त्यावेळच्या दुष्कृत्यांशी लढा देण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांची ओळख म्हणून हा पुरस्कार देण्यात आला.
महात्मा फुले यांचे ग्रंथ
|
नाव |
साहित्य प्रकार |
लेखनकाळ |
|
तृतीय रत्‍न |
नाटक |
1855 |
|
छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचा पवाडा |
पोवाडा |
1869 |
|
विद्याखात्यातील ब्राह्मण पंतोजी |
पोवाडा |
1869 |
|
ब्राह्मणांचे कसब |
पुस्तक |
1869 |
|
गुलामगिरी |
पुस्तक |
1873 |
|
सत्यशोधक समाजाची तिसर्‍या वार्षिक समारंभाची हकीकत |
अहवाल |
1876 |
|
पुणे सत्यशोधक समाजाचा रिपोर्ट |
अहवाल |
1877 |
|
पुणे सत्यशोधक समाजाचा निबंध व वक्तृत्व समारंभ |
निबंध |
1889 |
|
दुष्काळविषयक पत्रक |
पत्रक |
1877 |
|
हंटर शिक्षण आयोगापुढे सादर केलेले निवेदन |
निवेदन |
1882 |
|
शेतकऱ्याचा असूड |
पुस्तक |
1883 |
|
महात्मा फुले यांचे मलबारींच्या दोन टिपणांविषयीचे मत |
निबंध |
1884 |
|
मराठी ग्रंथागार सभेस पत्र |
पत्र |
1885 |
|
सत्सार अंक १ |
पुस्तक |
1885 |
|
सत्सार अंक २ |
पुस्तक |
1885 |
|
इशारा |
पुस्तक |
1885 |
|
ग्रामजोश्यांसंबंधी जाहीर खबर |
जाहीर प्रकटन |
1886 |
|
मामा परमानंद यांस पत्र |
पत्र |
1886 |
|
सत्यशोधक समाजोक्त मंगलाष्टकासह सर्व पूजा-विधी |
पुस्तक |
1887 |
|
अखंडादी काव्य रचना |
काव्यरचना |
1887 |
|
महात्मा फुले यांचे उईलपत्र |
मृत्युपत्र |
1887 |
|
सार्वजनिक सत्यधर्म पुस्तक |
पुस्तक |
1891 |
