भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक सरदार वल्लभभाई पटेल यांचा जन्म 31 ऑक्टोबर 1875 रोजी गुजरातमध्ये झाला. सुरुवातीच्या शिक्षणादरम्यान विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या व्यावसायिक आस्थापनातून पुस्तके विकत घेण्यास भाग पाडणाऱ्या शिक्षकाविरुद्ध आंदोलन करून त्यांनी त्यांना योग्य मार्ग दाखवला.
1908 मध्ये त्यांनी कायद्याची अंतरिम परीक्षा प्रथम विभागात उत्तीर्ण होऊन बॅरिस्टर झाले. गुन्हेगारी वकिलीमध्ये त्यांनी खूप प्रसिद्धी मिळवली. महात्मा गांधींनी 'ब्रिटिश भारत छोडो आंदोलन' पूर्ण ताकदीने चालवण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा पटेल यांनी अहमदाबादच्या लोकल बोर्डाच्या मैदानात एक लाख लोकांच्या समुहासमोर या आंदोलनाची रूपरेषा स्पष्ट केली.
अशी वेळ पुन्हा येणार नाही, मनात भीती ठेवू नका, असे त्यांनी पत्रकार परिषदेत सांगितले. चौपाटीवर दिलेल्या भाषणात ते म्हणाले की, महात्मा गांधी आणि इतर नेत्यांना अटक होणार हे समजून युद्धात सहभागी व्हायचं .आपण एकत्र येऊन ब्रिटिशांचा नायनाट करू शकतो.
सप्टेंबर 1946 मध्ये नेहरूजींचे तात्पुरते राष्ट्रीय सरकार स्थापन झाले तेव्हा सरदार पटेल यांची गृहमंत्री म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. अत्यंत दूरदर्शी व्यक्ती असल्याने पटेल यांचे भारताच्या फाळणीच्या बाजूने स्पष्ट मत होते की विष पसरण्यापूर्वी मानेचा भाग शस्त्रक्रियेने कापून टाकावे.
संवैधानिक परिषदेच्या नोव्हेंबर 1947 च्या बैठकीत त्यांनी आपले विधान स्पष्ट केले की, संपूर्ण भारत आपल्या हातातून जाण्याची शक्यता असताना मी शेवटचा उपाय म्हणून फाळणी स्वीकारली होती. ब्रिटन मूळ राज्यांच्या कारभारात हस्तक्षेप करणार नाही, अशी अटही मी घातली. आम्ही ही समस्या सोडवू आणि मूळ राज्यांच्या एकत्रीकरणाचा प्रश्न पटेलांनी कोणत्याही रक्तपात न करताव्यवस्थित पणे सोडवला. राजकोट, जुनागढ, वहालपूर, बडोदा, काश्मीर, हैदराबाद ही मूळ राज्ये भारतीय संघराज्यात समाविष्ट करताना सरदारांना अनेक गुंतागुंतीचा सामना करावा लागला.
स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर 562 लहान-मोठ्या संस्थानांना भारतीय संघराज्यात कसे समाकलित करायचे हा ज्वलंत प्रश्न भारतासमोर होता.त्यांनी हे गुंतागुंतीचे अवघड काम अत्यंत साधेपणाने आणि सभ्यतेने सोडवले. भारताचे महान पुरुष म्हणजे आधुनिक राष्ट्रनिर्माते 'लोहपुरुष' सरदार वल्लभभाई पटेल.
चीनचे पंतप्रधान चौ एन लाय यांनी नेहरूंना पत्र लिहून तिबेट हा चीनचा भाग म्हणून स्वीकारण्याची विनंती केली तेव्हा पटेल यांनी नेहरूंना तिबेटवरील चीनचे वर्चस्व मान्य करू नये, अन्यथा चीन भारतासाठी धोकादायक ठरेल, असे आवाहन केले. नेहरूंना पटले नाही, फक्त या चुकीमुळे आपल्याला चीनकडून पराभव पत्करावा लागला आणि चीनने आपल्या सीमेवरील काही भाग काबीज केला.
सोमनाथ मंदिराची पुनर्बांधणी, गांधी स्मारक निधीची स्थापना, कमला नेहरू रुग्णालयाची रचना इत्यादी सरदार पटेल यांची ऐतिहासिक कामे सदैव स्मरणात राहतील. गोव्याचे भारतात विलीनीकरण करण्याची त्यांची इच्छा किती तीव्र होती याचे हे उदाहरण पुरेसे आहे.
एकदा ते मुंबईतून येथून भारतीय युद्धनौकेने प्रवास करत असताना गोव्याजवळ पोहोचल्यावर त्याने कमांडिंग ऑफिसरना विचारले, या युद्धनौकेवर तुमचे किती सैनिक आहेत? कप्तानाने त्यांची संख्या सांगितल्यावर पटेल यांनी पुन्हा विचारले की ते गोवा काबीज करण्यासाठी पुरेसे आहेत का? सकारात्मक उत्तर मिळाल्यावर पटेल म्हणाले, "ठीक आहे, जोपर्यंत आपण इथे आहोत तोपर्यंत आपण गोवा ताब्यात घेऊया."
कप्तानाने ने आश्चर्याने त्यांना लेखी आदेश देण्याची विनंती केल्यावर पटेलला धक्काच बसला. मग काही विचार करून ते म्हणाले, ठीक आहे, आपण जाऊ या, आपल्याला परतायचे आहे. यावर जवाहरलाल आक्षेप घेतील.
सरदार पटेल आणि नेहरू यांच्या विचारांमध्ये बरेच मतभेद होते, तरीही गांधींशी असलेल्या बांधिलकीमुळे त्यांनी नेहरूंना नेहमीच पाठिंबा दिला.
या महापुरुषाचे वयाच्या 76 व्या वर्षी 15 डिसेंबर 1950 रोजी सकाळी 9.37 वाजता निधन झाले, त्यांची भारतासाठी केलेली सेवा, जिद्द आणि कार्यक्षमतेमुळे लौह पुरुष म्हटले जाते.
Edited by - Priya Dixit
