देवाला कौल लावणे म्हणजे नेमकं काय? कौल कसा लावायचा? यामागील उद्देश काय?

देवाला कौल लावणे" ही प्रथा अनेक ग्रामीण व पारंपरिक घरांमध्ये अजूनही प्रचलित आहे. चला तर मग सविस्तर समजून घेऊया:

देवाला कौल लावणे म्हणजे काय?

"कौल" म्हणजे देवाला विचारून घेतलेले उत्तर. एखाद्या शंकेच्या, निर्णयाच्या, वादाच्या किंवा कठीण परिस्थितीत देवाची इच्छा काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी हा प्रकार केला जातो. हा एक प्रकारचा "दैवी निर्णय" मानला जातो.

कौल कशा प्रकारे लावला जातो?

कौल लावण्याच्या पद्धती प्रदेशनिहाय बदलतात, पण साधारणपणे या पद्धती आढळतात:

फुलांचा कौल: देवाच्या मूर्तीसमोर दोन फुले ठेवली जातात (एक "हो" आणि एक "नाही" असे ठरवून). देवाला प्रार्थना करून "योग्य ते फूल खाली पडू दे" अशी प्रार्थना केली जाते. जे फूल खाली पडते ते उत्तर मानले जाते.

कावडी/काठीचा कौल: काही ठिकाणी लाकडी काठी, कावडी किंवा विशेष वस्तू देवासमोर उभी करून "देवा, योग्य दिशा दाखव" अशी प्रार्थना केली जाते. ती वस्तू ज्या दिशेला झुकेल, त्यानुसार निर्णय घेतला जातो.

ओटी/भाकरी/धान्याचा कौल: देवासमोर ठेवलेले धान्याचे दाणे, ओटीतील घटक, किंवा भाकरीवरची खुण यावरून उत्तर मानले जाते.

यामागील उद्देश काय?

लोकांच्या मनातील संभ्रम दूर करणे. 

आपला निर्णय देवाच्या इच्छेनुसार आहे का ते जाणून घेणे.

 तसेच गावात वाद मिटवण्यासाठी "देवाने सांगितले" असा निर्विवाद निर्णय मिळवणे. तात्त्विक अर्थ

मुळात हा मनाची शंका दूर करून श्रद्धा दृढ करण्याचा मार्ग आहे.

 "देवावर सोपवलेला निर्णय" म्हणून लोक तो मान्य करतात, त्यामुळे शांतता आणि समाधान मिळते. 

"देवाला कौल लावणे" ही परंपरा महाराष्ट्रात आणि इतर अनेक ठिकाणी विशेषतः कोकण, कोल्हापूर, पंढरपूर, गड-किल्ल्यावरील देवळे, तसेच गावदेवी किंवा ग्रामदेवता यांच्या उपासनेत खूप प्रचलित आहे.

महाराष्ट्रातील प्रमुख उदाहरणे

कोकणातील जाखल, जोगेश्वरी, कोटाई, भैरव, जाखाई इ. देवळे

येथे मोठ्या उत्सवांमध्ये, वाद मिटवण्यासाठी किंवा पिक, समुद्रप्रवास, लग्न, घरातील महत्वाचा निर्णय यासाठी कौल लावला जातो.

दोन फुलांपैकी एक फूल देव खाली पाडतो असे मानले जाते.

कोल्हापूरची अंबाबाई (महालक्ष्मी देवी)

येथे कौल लावून देवीची आज्ञा मानली जाते. देवीने "कौल दिला" म्हणजे तो निर्णय अंतिम समजला जातो.

पंढरपूर विठ्ठल मंदिरात 

वारीच्या काळात किंवा कधी कधी भाविक देवाला विचारणा करतात. जरी इथे नियमित "कौल" प्रथा नसली तरी श्रद्धावान लोक आपल्या मनात प्रश्न ठेवून उत्तर मिळवण्याचा प्रयत्न करतात.

गड-किल्ल्यांवरील ग्रामदेवता (उदा. तोरणा, राजगड, रायगडवरील देवळे) 

पेशवे, मराठा सरदार, शेतकरी, गावकरी एखादा मोठा निर्णय घेण्याआधी देवकौल लावत असत. युद्धाला जाण्याआधी "कौल" हा महत्वाचा भाग होता.

सप्तश्रृंगी देवी (नाशिक)
येथेही कौल लावून देवीचा निर्णय घेतला जातो.  भाविक दोन पर्यायांमधून देवीला विचारणा करून योग्य मार्ग मान्य करतात.

देवकौल का मानला जायचा?

ग्रामीण समाजात न्याय व निर्णयप्रक्रिया ही अनेकदा देवकौलावर आधारित होती. वाद झाल्यास लोक "देवाने सांगितलेला निर्णय अंतिम" मानून भांडण मिटवत. त्यामुळे गावातील एकोपा टिकून राहायचा.  आज विज्ञानयुगात कौल हा निर्णय घेण्याचा अधिकृत मार्ग नसला तरी, अनेक ठिकाणी तो श्रद्धेचा, परंपरेचा आणि मन:शांतीचा भाग म्हणून आजही चालतो.

विशेषतः कोकण व पश्चिम महाराष्ट्रात ही प्रथा अजूनही लोकमान्य आहे. म्हणजेच, "देवाला कौल लावणे" ही फक्त धार्मिक प्रथा नसून सामाजिक व्यवस्थेतील एक न्यायव्यवस्था व मानसिक आधाराची परंपरा होती.

१. फुलांचा कौल (सर्वाधिक प्रचलित पद्धत)

देवतेसमोर दोन वेगवेगळ्या रंगांची किंवा आकाराची फुले ठेवतात. उदाहरण: पिवळे फूल = "हो", पांढरे फूल = "नाही". मनातील प्रश्न देवाला सांगून, प्रार्थना केली जाते –"देवा, योग्य ते उत्तर दे. माझ्या शंकेचे निरसन कर."

देवतेच्या मूर्तीसमोर धूप-दीप करून हात जोडले जातात. थोड्या वेळाने जी फुले खाली पडतात, त्यावरून देवाचे उत्तर मानले जाते.

२. धान्याचा किंवा ओटीचा कौल

देवासमोर धान्याचा ढीग (तांदूळ/गहू) ठेवतात. त्यावर लिंबू, नारळ, कणीस किंवा भाकरी ठेवली जाते. प्रार्थना केल्यावर वस्तू कशी हलते, कोणत्या दिशेला झुकते किंवा खाली पडते, त्यावरून उत्तर काढले जाते.

३. काठीचा / कावडीचा कौल

देवळात ठेवलेली लाकडी काठी किंवा कावडी उचलून उभी केली जाते. प्रश्न देवाला सांगून, "योग्य दिशा दाखव" अशी विनंती केली जाते. काठी डावीकडे, उजवीकडे किंवा पुढे झुकते, त्यावरून निर्णय घेतला जातो.

४. दिव्याचा कौल

देवासमोर तेलाचा दिवा लावला जातो. देवाला प्रश्न विचारून दिव्याची ज्योत निरीक्षणात ठेवली जाते. ज्योत उजवीकडे झुकली तर "हो", डावीकडे झुकली तर "नाही" असे मानले जाते.

५. स्वप्नकौल (विशेष प्रकार)

भाविक देवापुढे नतमस्तक होऊन प्रश्न विचारतो. त्यानंतर देवाला प्रार्थना करून झोप घेतली जाते. त्या रात्री आलेले स्वप्न देवाचे उत्तर मानले जाते.

६ . चिठ्ठ्यांनी कौल
प्रथम देवासमोर बसून आपल्या मनातील प्रश्न पूर्ण सात्विक भावनेने मांडा. देवाला विचारलेल्या प्रश्नांची दोन शक्य उत्तरे (उदा. होय किंवा नाही) चिठ्ठ्यांवर लिहा. या चिठ्ठ्या एका भांड्यात किंवा डब्यात टाका आणि त्या व्यवस्थित मिसळून घ्या. डोळे मिटून, देवाचे स्मरण करून, मनातील इच्छा पूर्ण होवो अशी प्रार्थना करून एक चिठ्ठी निवडा. निवडलेल्या चिठ्ठीवरील उत्तर हेच देवाच्या इच्छेनुसार किंवा कौल असतो.

कौल लावताना महत्त्वाचे नियम

मनात शुद्ध भाव आणि प्रामाणिकता असावी.

स्वार्थ किंवा फसवणूक मनात ठेवून कौल लावू नये.

कौल आल्यानंतर त्याचा आदर करणे हेच भक्तीचे लक्षण मानले जाते.

आजही कौल लावले जाणारे प्रमुख देवस्थान

१. कोल्हापूर – महालक्ष्मी देवी (अंबाबाई)

इथे भाविक लग्न, प्रवास, व्यवसाय किंवा कौटुंबिक निर्णयासाठी कौल लावतात.  देवीच्या समोर ठेवलेली फुले किंवा वस्तू पडली की त्यावरून "देवीची आज्ञा" मानली जाते.

२. नाशिक – सप्तश्रृंगी देवी

गावकऱ्यांचे वाद मिटवण्यासाठी, शेतातील पिके, नव्या कामाची सुरुवात यासाठी कौल लावला जातो. देवीची आज्ञा अंतिम निर्णय मानला जातो.

३. कोकण – जाखाई, कोटाई, जोगेश्वरी, भैरव, जाखल इ. देवळे. 

कोकणात ही परंपरा खूपच लोकप्रिय आहे. विशेषतः मासेमारी, समुद्रप्रवास सुरू करण्याआधी, पिके पेरण्याआधी, घरातील मोठ्या कार्यापूर्वी कौल लावला जातो.

४. गड-किल्ल्यावरील ग्रामदेवता (तोरणा, राजगड, रायगड इ.) 

मराठा काळात युद्धापूर्वी सैन्याला दिशा मिळावी म्हणून कौल लावायची प्रथा होती. आजही गावकरी आणि यात्रेकरू देवतेसमोर कौल लावतात.

५. पंढरपूर – विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर

इथे नेहमी कौल लावण्याची परंपरा नसली तरी, काही ठराविक उत्सवात वा गावाकडच्या लोकांत अजूनही विठोबाला कौल लावण्याची प्रथा आहे.

लोक कशासाठी कौल लावतात?

घरातील लग्न ठरवताना

नवा व्यवसाय सुरू करावा का नाही

प्रवास (विशेषतः समुद्रप्रवास, दूरचा प्रवास) सुरक्षित आहे का

शेतातील पीक योग्य वेळेत पेरावे का नाही

हरवलेली वस्तू/जनावर शोधण्यासाठी

वाद मिटवण्यासाठी (गावकऱ्यांमध्ये हे खूप वापरले जायचे)

कौल का मानला जातो?

कारण लोकांचा विश्वास की देवाला सर्व कळते, देव खोटे बोलत नाही. 

कौलाने वाद मिटवले तर गावात भांडणे, शत्रुत्व टाळले जाते. 

त्यामुळे कौल ही केवळ धार्मिक नव्हे तर सामाजिक एकोप्याची परंपरा आहे.

म्हणजेच, आजही कोकण, कोल्हापूर, नाशिक, सातारा, पुणे जिल्ह्यातील गावे येथे देवाला कौल लावण्याची प्रथा प्रचलित आहे. कोकणातील मासेमारांचा कौल

कोकणात समुद्राला उतरण्याआधी मासेमार देवळात जाऊन कौल लावतात. जसे दोन फुले ठेवली जातात : एक = आज समुद्र शांत आहे तर दुसरे = आज समुद्र धोकादायक आहे. जर "धोकादायक" फूल पडले तर मासेमार समुद्रात जात नाहीत.

मराठा काळातील युद्धकौल

युद्ध काळात गडावरील देवळात युद्धाला जाण्यापूर्वी कौल लावला जात असे. जर देवाने "हो" दाखवले तर सैन्य पुढे जात असे."नाही" दाखवले तर त्या दिवशी मोहिम थांबवली जात असे. यामुळे सैनिकांचा आत्मविश्वास वाढायचा, कारण ते मानायचे की "देवीची परवानगी मिळाली आहे".

कौल हा तार्किक न्याय नसून श्रद्धेचा न्याय आहे. म्हणजेच, कौल लावणे हा एक श्रद्धा-आधारित निर्णय घेण्याचा प्राचीन मार्ग आहे. तो विज्ञानाच्या कसोटीवर सिद्ध होणारा प्रकार नाही, पण लोकांच्या विश्वास, श्रद्धा आणि मानसिक शांती यासाठी तो महत्त्वाचा मानला जातो.

अस्वीकारण: ही माहिती सामान्य लोकश्रद्धेवर आधारित आहे. वेबदुनिया याला दुजोरा देत नाही.