महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील जेजुरी शहर हे केवळ तीर्थक्षेत्र नाही तर चमत्कार आणि भक्तीचे जिवंत केंद्र आहे. भगवान खंडोबाचे भव्य मंदिर असलेल्या या जागेला "खंडोबाची जेजुरी" म्हणून ओळखले जाते. खंडोबा, ज्याला मार्तंड भैरव आणि मल्हारी म्हणूनही ओळखले जाते, ते भगवान शिवाचे शक्तिशाली अवतार मानले जाते. त्यांची मूर्ती घोड्यावर स्वार होऊन हातात मोठी तलवार (खडगा) घेऊन राक्षसांना मारणाऱ्या योद्ध्याची आहे. हे मंदिर केवळ त्याच्या भव्यतेसाठीच प्रसिद्ध नाही तर त्याच्याशी संबंधित पौराणिक कथा, अनोख्या श्रद्धा आणि चमत्कारिक घटना देखील याला खास बनवतात.
खंडोबा शिवाचे योद्धा रूप आणि आख्यायिका: पौराणिक मान्यतेनुसार, खंडोबा हे भगवान शिवाचे रूप आहे जे राक्षसांचा नाश करण्यासाठी प्रकट झाले. एका आख्यायिकेनुसार, मणि आणि मल्ल नावाच्या दोन राक्षसांनी पृथ्वीवर कहर केला. हे राक्षस इतके शक्तिशाली होते की देवांनाही त्यांच्या शक्तीपुढे नतमस्तक व्हावे लागले. त्यानंतर भगवान शिवाने खंडोबा म्हणून अवतार घेतले आणि त्यांनी आपल्या तलवारीने या राक्षसांचा वध केला. म्हणूनच त्याला "मल्हारी" म्हणजेच "मल्ल का हरी" (मल्लांचा नाश करणारा) म्हणतात. जेजुरीचे मंदिर त्या विजयाचे प्रतीक मानले जाते.
जेजुरी मंदिराची अद्वितीय वैशिष्ट्ये: जेजुरीतील खंडोबा मंदिर एका मोठ्या तटबंदीने वेढलेले आहे आणि त्याच्या मुख्य इमारतीपर्यंत पोहोचण्यासाठी ३४५ पायऱ्या चढून जावे लागते. या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला, मोठ्या दगडांनी बनलेले ३५० दिव्याचे खांब आहेत, जे पहिल्या पायरीपासून शेवटच्या पायरीपर्यंत एका विशिष्ट क्रमाने उभे आहेत. रात्रीच्या वेळी हे दिवे खांब जळत्या दिव्यांनी प्रकाशित होतात, जे मंदिराला अलौकिक सौंदर्य प्रदान करतात. मंदिरात प्रवेश करताच, भाविकांसमोर भगवान खंडोबाची मूर्ती आणि प्रचंड घंटांचा मधुर आवाज मनाला शांती आणि भक्तीने भरून टाकतो.
दरवर्षी दसऱ्यानिमित्त येथे भव्य मेळा भरतो. या जत्रेत भाविकांना पाहण्यासाठी एक जड सोन्याची तलवार ठेवली जाते. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, काही भक्त ही ४५ किलोची तलवार दातांनी उचलून आपली भक्ती दाखवतात.
चमत्कारिक श्रद्धा इच्छित जीवनसाथी ते संतान प्राप्तीची: खंडोबा मंदिराबाबत अनेक चमत्कारिक श्रद्धा प्रचलित आहेत. असे म्हटले जाते की जे निपुत्रिक जोडपे खऱ्या मनाने खंडोबाचे दर्शन घेतात त्यांना संतान प्राप्ती होते. स्थानिक आख्यायिकेनुसार, जेजुरीजवळील सासवड गावातील एका महिलेला अनेक वर्षे मूल न झाल्याचे दुःख सहन करावे लागले. तिने खंडोबाकडे आशीर्वाद मागितला आणि पुढच्या वर्षी तिला एका निरोगी मुलाचा आशीर्वाद मिळाला. अशीच आणखी एक श्रद्धा अशी आहे की खंडोबा मंदिरात जाऊन लग्नातील सर्व अडथळे दूर होतात आणि इच्छित जीवनसाथी मिळतो. चंपाषष्ठी आणि दसरा यासारख्या सणांना हजारो भाविक येथे त्यांच्या इच्छा घेऊन येतात.
पूजेचे नियम: खंडोबाच्या पूजेचे नियम अत्यंत कडक आहेत. सामान्य पूजेत, त्यांना हळद आणि फुले अर्पण केली जातात. हा देव शाकाहारी असला तरी विशेष प्रसंगी मंदिराबाहेर बोकड कापले जाते. पुणे आणि सातारा या ग्रामीण भागात ही प्रथा अजूनही दिसून येते. काही मतांप्रमाणे खंडोबाला मांसाहारी नैवेद्य चालत नाही. मांसाहारी नैवेद्य देवाची धाकटी बायको बानू देवीला दाखविला जातो मात्र तो गडावर घेऊन जाता येत नाहीत.
प्रसिद्ध कथा: जेजुरीच्या लोककथेत एक प्रसिद्ध कथा आहे. सासवडचा एक गरीब शेतकरी बापू त्याच्या कोरड्या जमिनीमुळे त्रस्त होता. गावकरी म्हणाले, "खंडोबा रागावला आहे, जेजुरीला जा आणि नवस माग." बापू, त्यांच्या पत्नी आणि मुलासह, मंदिराच्या ३४५ पायऱ्या चढून गेले आणि खंडोबाला प्रार्थना केली, "हे मल्हारी, माझी जमीन हिरवीगार कर, मी पहिले पीक आणि एक बोकड अर्पण करीन." त्या रात्री बापूंनी स्वप्नात खंडोबा घोड्यावर स्वार होताना पाहिले आणि म्हणाले, "तुझा विश्वास खरा आहे, तुझी इच्छा पूर्ण होईल." दुसऱ्या दिवशी मुसळधार पाऊस पडला आणि बापूंच्या शेतात भरभराट झाली. त्याने आपले वचन पाळले आणि जेजुरीमध्ये भक्ती उत्सव साजरा केला.
जेजुरीचे खंडोबा मंदिर हे केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही तर महाराष्ट्राच्या संस्कृती आणि परंपरांचे प्रतीक आहे. दरवर्षी, चंपाषष्ठी उत्सवादरम्यान, लाखो भाविक "येळकोट येळकोट जय मल्हार" असा जयघोष करत हळद उधळतात. हे ठिकाण इतिहास, श्रद्धा आणि चमत्कारांचे एक अद्वितीय मिश्रण आहे, जे दरवर्षी देश-विदेशातील भाविकांना आकर्षित करते.
