उपवास म्हणजे काय?
व्रताची व्याख्या व्यक्तीपरत्वे बदलू शकते. सहसा उपवास दरम्यान, एखादी व्यक्ती विशिष्ट वेळेसाठी विशिष्ट अन्न आणि पेय इत्यादींचा त्याग करते. काहीवेळा लोक उपवासाच्या वेळी पाणी, फळे किंवा फक्त रस घेतात आणि कधीकधी दिवसभरात काहीही घेत नाहीत. उपवासाचा कालावधी एक दिवस, एक आठवडा किंवा त्याहूनही अधिक असू शकतो. जसे आपण वर नमूद केले आहे की उपवास केवळ श्रद्धा आणि भक्तीशी निगडित नाही तर त्याचे अनेक आरोग्य फायदे देखील आहेत.
उपवासाचे प्रकार
उपवासाचे अनेक प्रकार आहेत. काही लोकांसाठी, उपवासाचे फायदे हे देवाचे आशीर्वाद आणि आशीर्वाद आहेत. बरं ते आहेच, पण आरोग्यासाठीही ते फायदेशीर आहे. उपवासाचे काही सामान्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत.
1. सकाळचा उपवास – या उपवासात न्याहारी वगळता फक्त दोन वेळचे जेवण घेतले जाते.
2. संध्याकाळचा उपवास - यामध्ये रात्री अन्न खाल्ले जात नाही. दिवसातून दोनदा जेवल्यानंतर संध्याकाळनंतर अन्न खाऊ नये.
3. साप्ताहिक उपवास - काही लोक दर आठवड्याला विशिष्ट दिवशी उपवास करतात. त्या उपवासात पाणी प्यावे की फळे खावेत हे त्या व्यक्तीवर अवलंबून असते. या काळात फक्त खारट पदार्थ खाऊ नका.
4. ज्यूस उपवास - या उपवास दरम्यान, व्यक्ती घन किंवा जड पदार्थांचे सेवन करत नाही. यामध्ये व्यक्ती फक्त फळांचे रस पितात.
5. फळ उपवास - यामध्ये व्यक्ती फक्त फळे खातो.
6. निराहार उपवास - या उपवासात व्यक्ती काहीही खात नाही. तो फक्त पाणी पिऊ शकतो. याला पूर्णोपवास व्रत असेही म्हणतात.
7. दूध उपवास - या प्रकारच्या उपवासात व्यक्ती फक्त दूधाचे सेवन करतो.
8. निरहार-निर्जला व्रत - हे व्रत फार कठीण आहे, कारण त्यात अन्न किंवा पेय नाही.
9. डायग्नोस्टिक फास्ट - जर एखादी व्यक्ती वैद्यकीय चाचणीसाठी गेली आणि त्या चाचणीसाठी रिकाम्या पोटी राहावे लागले तर हा उपवास ठेवला जातो. यामध्ये जोपर्यंत चाचणी होत नाही तोपर्यंत ती व्यक्ती काहीही खाल्ल्या-पिल्याशिवाय राहते किंवा जोपर्यंत त्या व्यक्तीला खायला प्यायला सांगितले जात नाही तोपर्यंत तो खात नाही.
10. अधूनमधून उपवास - हा उपवास आजकाल खूप ट्रेंडमध्ये आहे. हे वजन कमी करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये खाण्याची वेळ किंवा पद्धत बदलली जाते. यामध्ये तुम्ही एक-दोन दिवस उपवास करू शकता किंवा जेवणाचे प्रमाण कमी करू शकता. याशिवाय लोक सकाळी आठ ते पाच या वेळेत जेवण करतात. मग थेट दुसऱ्या दिवशी सकाळी आठ वाजता जेवण केले जाते. होय, रस, कॉफी, चहा आणि पाणी यांसारखी पेये घेतली जाऊ शकतात.
11. इतर प्रकार - या व्यतिरिक्त, उपवासाचे इतर प्रकार आहेत, ज्यामध्ये व्यक्ती साखर किंवा साखरयुक्त पदार्थ खात नाही. असे काही उपवास आहेत ज्यात एखादी व्यक्ती जास्त उष्मांक असलेले पदार्थ खाणे थांबवते. उपवास कसा करायचा हे सर्वस्वी त्या व्यक्तीवर आणि त्याच्या शारीरिक क्षमतेवर अवलंबून असते.
उपवासाचे फायदे
उपवासाचे फायदे केवळ मनःशांतीसाठी नाही तर आरोग्यासाठीही आहेत. खाली आम्ही याबद्दल माहिती देत आहोत.
1. शरीर डिटॉक्सिफाई करणे
उपवासाच्या फायद्यांमध्ये शरीर शुद्ध करणे समाविष्ट आहे. रिसर्चनुसार, जर उपवास पाळला गेला, ज्यामध्ये अन्न घेण्याऐवजी द्रवपदार्थांचा समावेश असेल तर शरीर योग्यरित्या डिटॉक्स करू शकते. पचनक्रिया सुधारण्यासोबतच पोटाशी संबंधित समस्या आणि त्वचेशी संबंधित समस्या कमी होऊ शकतात.
2. वजन कमी करणे
लठ्ठपणा ही अर्ध्याहून अधिक लोकांची समस्या आहे. अशा वेळी वेळीच काळजी न घेतल्यास अनेक शारीरिक समस्या उद्भवू शकतात. बरं, वजन कमी करण्याचा उपवास हा एक चांगला मार्ग असू शकतो. रिसर्चनुसार, अधूनमधून उपवास केल्याने वाढती चरबी कमी होण्यास मदत होते. या व्रतामध्ये घन पदार्थांऐवजी पेये घेतली जातात किंवा खाण्याची वेळ बदलली जाते.
3. पचनसंस्थेसाठी उपवासाचे फायदे
पचनसंस्थेसाठीही उपवास फायदेशीर ठरतो. उपवास केल्याने, शरीराची स्वतःची उपचार प्रणाली योग्यरित्या कार्य करते, ज्यामुळे शरीर अनेक प्रकारच्या समस्यांशी स्वतःहून लढू लागते. एका संशोधनानुसार, 62.33% लोकांना उपवासाच्या वेळी अपचनाची समस्या नव्हती, तर 27% लोकांना अपचन बरे झाले. याव्यतिरिक्त, उपवासाला "चमत्कारिक उपचार" देखील म्हटले जाते, जे पाचन विकार दूर करू शकते.
4. त्वचेसाठी उपवास
अनेक वेळा क्रीम आणि कॉस्मेटिकच नाही तर खाण्या-पिण्याचाही परिणाम त्वचेवर होऊ लागतो. जास्त तेल-मसाले किंवा बाहेरचे खाल्ल्याने त्वचा निर्जीव दिसू लागते आणि मुरुम आणि मुरुम होऊ शकतात. अशावेळी उपवास करणे फायदेशीर ठरू शकते. उपवास शरीराला डिटॉक्सिफाय करू शकतो हे आम्ही आधीच नमूद केले आहे. जेव्हा शरीराचे डिटॉक्सिफिकेशन होते तेव्हा शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर पडतात, ज्यामुळे त्वचेला नवीन चमक येते आणि त्वचा सुंदर दिसू लागते.
5. रक्तदाबासाठी उपवास
उपवास केल्याने उच्च रक्तदाबाच्या समस्येपासून बऱ्याच अंशी आराम मिळतो. यामध्ये, अधूनमधून उपवास, ज्यामध्ये सामान्यतः 16 तास उपवास आणि 8 तास खाणे समाविष्ट असते, खूप फायदेशीर ठरू शकते. रिसर्चनुसार आठवडाभर उपवास केल्याने रक्तदाब कमी होतो. हा उपवास योग्य प्रकारे केल्याने उच्च रक्तदाब नियंत्रित ठेवता येतो.
6. कोलेस्टेरॉलचा धोका देखील कमी होऊ शकतो
अधूनमधून उपवास केल्याने वजन कमी होण्यास मदत होते. यामुळे कोलेस्टेरॉलचा धोका देखील कमी होऊ शकतो. एका शोधनिबंधात असे म्हटले आहे की एका दिवसाच्या अंतराने उपवास केल्याने कोलेस्ट्रॉल कमी होऊ शकते. हे ट्रायग्लिसराइड म्हणजेच एक प्रकारचे चरबी आणि खराब कोलेस्टेरॉल नियंत्रित करू शकते.
7. रक्तातील साखर कमी करण्यासाठी उपवास
जेव्हा शरीरातील रक्तातील साखरेची पातळी वाढते तेव्हा त्याचा त्रास झालेल्या लोकांना आरोग्याशी संबंधित समस्यांना सामोरे जावे लागते. यापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी उपवास करणे फायदेशीर मानले जाऊ शकते. एका संशोधनानुसार, रक्तातील साखरेचा त्रास असलेल्या लोकांसाठी उपवास खूप प्रभावी ठरू शकतो. मात्र, ज्यांची रक्तातील साखर अनियंत्रित आहे, त्यांनी डॉक्टरांचा सल्ला घेऊनच उपवास ठेवावा.
8. रोग प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी उपवास
कोणत्याही संसर्गाशी लढण्यासाठी, मजबूत रोगप्रतिकारक शक्ती असणे आवश्यक आहे. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी उपवास अत्यंत फायदेशीर मानला जातो. यावरील एका संशोधनानुसार, उपवासामुळे ऑटोफॅजी म्हणजेच पेशी स्वच्छ करण्याची शरीराची क्षमता सुधारते. यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती आणि प्रतिकारशक्ती मजबूत होऊ शकते, ज्यामुळे सर्व रोगांविरुद्ध लढण्याची क्षमता वाढू शकते.
9. व्यसन सोडण्यासाठी उपवास
एखाद्या गोष्टीचे वाईट व्यसन असलेल्या लोकांमध्येही उपवासाचा परिणाम दिसून आला आहे. अन्नाचे व्यसन असो किंवा इतर कोणत्याही पदार्थाचे, उपवासामुळे मदत होऊ शकते. एका संशोधनानुसार, उपवास केल्याने मेंदूच्या न्यूरोकेमिस्ट्रीमध्ये काही बदल होऊ शकतात, ज्यामुळे काहीतरी पुन्हा पुन्हा सेवन करण्याची इच्छा कमी होऊ शकते. या आधारावर असे म्हणता येईल की कोणत्याही व्यसनापासून मुक्त होण्यासाठी उपवास उपयोगी पडतो.
10. मानसिक आणि भावनिक फायद्यांसाठी उपवास
उपवासाचा केवळ शारीरिक आरोग्यावरच नाही तर मानसिक आणि भावनिक आरोग्यावरही परिणाम होतो. यामुळे एकाग्रता सुधारू शकते. हे लक्ष केंद्रित करण्यास देखील मदत करू शकते. इतकेच नाही तर उपवासामुळे चिंता, तणाव आणि निद्रानाश यांसारख्या समस्या दूर होतात. उपवासामुळे व्यक्तीला भावनिकदृष्ट्या शांत राहण्यास आणि आनंदी राहण्यास मदत होते.
उपवासात काय खावे
उपवास करताना काय खाल्ले पाहिजे हे व्यक्ती कोणत्या प्रकारचे उपवास करत आहे यावर अवलंबून असते. आम्ही खाली काही पदार्थांचा उल्लेख करत आहोत, जे उपवासात खाऊ शकतात. याच्या मदतीने शरीराला पुरेसे पोषक तत्व मिळू शकतील, ज्यामुळे शरीराला कोणत्याही प्रकारच्या अशक्तपणाच्या धोक्यापासून वाचवता येईल.
रसदार फळे खा
सुका मेवा खा
जर तुम्ही मीठ खात नसाल तर मिठाशिवाय शिजवलेल्या हिरव्या भाज्या खा.
निर्जला उपवास न ठेवल्यास दुधाचा आहारात समावेश करता येतो.
जर तुम्हाला दूध आवडत नसेल तर चहा किंवा कॉफी प्या.
फळांचा रस प्या
टीप: वर उल्लेख केलेले पदार्थ हे उपवास करणार्‍यांसाठी पर्याय आहेत. उपवासाच्या प्रकारानुसार हे बदलले जाऊ शकतात.
उपवासाचे फायदे आणि उपवासात काय खावे हे जाणून घेतल्यानंतर, उपवासातील वर्ज्य वाचा.
उपवास करताना काय टाळावे
लेखाच्या या भागात नमूद केलेल्या आहाराकडे लक्ष द्या आणि शक्य तितके त्यांचे पालन करण्याचा प्रयत्न करा, जेणेकरून उपवासाचे फायदे पूर्णपणे लक्षात येतील.
अॅसिडिटी किंवा गॅसची समस्या असल्यास रिकाम्या पोटी चहा किंवा कॉफी पिणे टाळावे.
जर तुम्ही प्रथमच उपवास करत असाल तर उपवासाची सुरुवात लहान किंवा कमी कालावधीने करा. दीर्घ किंवा दीर्घकाळ उपवास टाळा.
उपवास करण्यापूर्वी योग्य आणि पौष्टिक आहार घ्या, जेणेकरून उपवास करताना कोणतीही अडचण येणार नाही. फक्त एकाच वेळी जास्त खाणे टाळा.
उपवासाच्या वेळी जास्त वेळ कठोर व्यायाम किंवा व्यायाम टाळा, कारण या काळात शरीराला ऊर्जेची गरज असते आणि व्यायाम केल्याने शरीरात ऊर्जेची कमतरता निर्माण होऊ शकते. यामुळे थकवा आणि अशक्तपणाची भावना देखील होऊ शकते.
तुम्हाला आरोग्याच्या समस्या असल्यास किंवा कोणतेही औषध घेत असल्यास उपवास करू नका.
साहजिकच उपवास केल्यावर जास्त भूक लागते. अशा परिस्थितीत उपवास सोडताना किंवा उपवास संपल्यानंतर लगेच काही जड आहार घेणे टाळावे.
उपवासाचे तोटे
जर उपवास योग्य प्रकारे केला नाही तर उपवासाचे नुकसान होऊ शकतात, ज्याबद्दल आम्ही लेखाच्या या भागात माहिती देत आहोत.
जर तुम्ही उपवासात योग्य पौष्टिक पदार्थांचे सेवन केले नाही, तर डिहायड्रेशन, चक्कर येणे आणि अशक्तपणा यासारख्या आरोग्याच्या समस्या उद्भवू शकतात.
जर तुम्ही दीर्घकाळ उपवास केला तर अशक्तपणा देखील होऊ शकतो.
उपवासानंतर लगेच जड खाल्ल्याने पोटाशी संबंधित समस्या उद्भवू शकतात.
काही लोक भूक लागल्याने चिडचिडेपणा किंवा रागाची तक्रार करू शकतात.
जास्त वेळ उपाशी राहिल्याने डोकेदुखी आणि शरीरात समस्या निर्माण होतात.
वरील उपवासाचे फायदे जाणून घेतल्यावर तुम्हाला इतके कळले असेल की यामुळे मनाला शांती तर मिळतेच पण आरोग्यही सुधारते. येथे आपण एक गोष्ट स्पष्ट करू इच्छितो की, उपवास हा आपल्या आरोग्यानुसार केला पाहिजे. दुर्बल व्यक्तीला दीर्घकाळ उपवास करण्याचा सल्ला दिला जात नाही. उपवास करताना भरपूर पाणी, ज्यूस आणि फळे प्या, त्यामुळे उपवासाचे नुकसान होऊ नये.
