नागपंचमी हा श्रावण महिन्यातील सण आहे. या दिवशी घरोघरी नागाची पूजा करून नागदेवतेला प्रसन्न करण्याची पद्धत आहे.कालिया नागाचा पराभव करून यमुना नदीच्या पात्रातून भगवान श्रीकृष्ण सुरक्षित वर आले तो दिवस श्रावण शुद्ध पंचमीचा होता. त्या दिवसापासून नागपूजा प्रचारात आली असे मानले जाते.
1. अष्टनागांची नावे आहेत- अनंत, वासुकी, पद्म, महापद्म, तक्षक, कुलीर, कर्कट आणि शंख.
2. भारतात, वरील आठांच्या कुळाचे विस्तार झाले ज्यामध्ये नागवंशी आहेत- नल, कवर्धा, फणि-नाग, भोगिन, सदाचंद्र, धनधर्मा, भूतनंदि, शिशुनंदि किंवा यशनंदि तनक, तुश्त, ऐरावत, धृतराष्ट्र, अहि, मणिभद्र, अलापत्र, कम्बल, अंशतर, धनंजय, कालिया, सौंफू, दौद्धिया, काली, तखतू, धूमल, फाहल, काना, गुलिका, सरकोटा, कालिया, अश्वसेन इतर साप कुळांची नावे आहेत.
3. अग्निपुराणात 80 प्रकाराच्या नाग कुळांचे वर्णन आहे, ज्यात वासुकी, तक्षक, पद्म, महापद्म प्रसिद्ध आहे। ज्याप्रकारे सूर्यवंशी, चंद्रवंशी आणि अग्निवंशी मानले गेले आहेत त्याचप्रकारे नागवंशींचीही प्राचीन परंपरा आहे. महाभारत काळात नागा जातींचे गट
पसरलेले होते. अथर्ववेदमध्ये काही नागांच्या नावांचे उल्लेख आढळतात. हे नाग आहेत- श्वित्र, स्वज, पृदाक, कल्माष, ग्रीव आणि तिरिचराजी नागांमध्ये चित कोबरा (पृश्चि), काळा फणियर (करैत), गवत रंगीत (उपतृण्य), पिवळा (ब्रम), असिता रंगरहित (अलीक), दासी, दुहित, असति, तगात, अमोक आणि तवस्तु इतर.
4. पौराणिक कथांनुसार पाताळात एका जागी नागलोक होतं जेथे मानवी स्वरूपात साप होते. असे म्हणतात की 7 प्रकाराच्या पातालपैकी एका महातळात नागलोक वसलेलं होतं, जेथे कश्यपच्या पत्नी कद्रू आणि क्रोधवश उत्पन्न झालेले अनेक डोक्यांचे नाग आणि सर्पांचा एक गट राहत होता. त्यात कहुक, तक्षक, कालिया आणि सुषेण आदि मुख्य सर्प होते.
5. नाग देवांच्या आईचे नाव कद्रू आणि वडिलांचे नाव कश्यप.
6. आई मनसा देवी ही नाग देवांची बहीण आहे.
7. महादेवाच्या गळ्यात वासुकी नावाचा नाग गुंडाळेला असतो.
8. भगवान विष्णू शेषनागच्या शैय्यावर झोपले असतात.
9. खांडववनात जेव्हा आग पेटली होती तेव्हा अश्वसेन नावाचा नाग वाचून गेला होता ज्याला अर्जुनाशी बदला घ्यायचा होता.
10. राजा परीक्षित यांना जेव्हा तक्षक नागाने दंश केले तेव्हा त्याच्या मृत्यूनंतर, त्याचा मुलगा जनमेजयने नागयज्ञ करून सर्व सर्पांचा वध केला, ज्यामध्ये वासुकी, तक्षक आणि कर्कोटक हे साप वाचले होते. इंद्राने वासुकी आणि तक्षकांचा बचाव केला, तर कर्कोटक उज्जैनमधील महाकालच्या आश्रयामध्ये राहून जिवंत राहिले.
