श्रीगणेशाय नम: ॥
धर्मराज म्हणी श्रीहरी ॥ सांग कथेची नवलपरी ॥ किमर्थ रुक्मिणी सुंदरी ॥ व्रत करी कोकिळेचें ॥१॥
हें सांगावें आम्हांलागुन ॥ कोकिळाव्रताचें महिमान ॥ रुक्मिणी आदिमाय आपण ॥ काय निमित्य हें व्रत करी ॥२॥
आतां हें आह्मांलागुन ॥ निवेदन करा कृपा करुनी ॥ म्हणोनी हरीचरणीं ॥ मस्तक ठेविते जाहले ॥३॥
हरी म्हणे समस्तांप्रती ॥ कायरे ऐकतां काकुळती ॥ माझ्या आणि तुमच्या चित्ती ॥ द्वैतभाव असेना ॥४॥
तुम्ही मीन मी क्जळ ॥ तुम्ही कीरणें मी सूर्य निर्मळ ॥ ओंकार मी तुम्ही सुवर्ण सोज्वळ ॥ अभेदपण नसे कांही ॥५॥
तरी शंका मनी न धरितां ॥ पुसावें मज भावें करुनी ॥ मी सांगेन तुम्हालागुनी ॥ सत्यवचन हें माझें ॥६॥
तुम्ही माझे केवळ प्राण ॥ मज न गमे तुम्हांवीण ॥ तुमचें माझें अतं:करण ॥ एक असे सर्वथा ॥७॥
तुम्ही अनमान न करावा ॥ संशय येईल तो पुसावा ॥ धन्य प्राक्तन माझें पांडवा ॥ संग जोडिला निर्धारें ॥८॥
आतां व्हावें सावधान ॥ ऐका कथेचें अनुसंधान ॥ रुक्मिणीनें कोकिळाव्रत केलें जाण ॥ तें सांगतों तुह्मांप्रती ॥९॥
पूर्वी अत्री मुनेश्वर ॥ अनुसुया त्याची कांता निर्धार ॥ तिचे पोटीं दुर्वास मुनेश्वर ॥ जन्मला ऋषेश्वर ॥१०॥
अत्री ऋषीचा पराक्रम ॥ वर्णावा जरी अनुक्रमेंकरुन ॥ तरी त्याचे पोटीं दुर्वासरत्न ॥ जन्मला त्यातें काय वर्णू ॥११॥
तिने हे तिघेजण निश्चित ॥ लहान बाळे केली ॥ सत्य ऐसी ते पतिव्रता मूर्तिमंत ॥ तिचें महात्म्य कोण वर्णीले ॥१२॥
पतिव्रतेचा महिमा कोण वर्णी ॥ ऐसा पृथ्वींत आहे कोण ॥ तिचे पोटीं दुर्वासरत्न ॥ जन्मला महाराज साधु तो ॥१३॥
तो दुर्वास कैसा समर्थ ॥ कोपे तेव्हां करी अनर्थ ॥ अन्याय देखोनी यथार्थ ॥ श्राप देत ब्रह्मादिका ॥१४॥
केवळ शिवाचा अवतार ॥ तप त्याचें बहुत थोर ॥ चळचळा कांपती देव असुर ॥ ऋषेश्वर देखतांची ॥१५॥
तों एकदां दुर्वासमुनी ॥ आला असे द्वारके लागुनी ॥ उतरला येऊन उपवनी ॥ द्वारकेजवळीके ॥१६॥
हें वर्तमान यदुपास ॥ कळलें उपवनी आला दुर्वास ॥ रुक्मिणी म्हणे श्रीहरीस ॥ भोजनासी त्यास पाचारावें ॥१७॥
हरी म्हणे ऐक भीमकी ॥ तो ऋषी असे शीघ्र कोपी ॥ किंचित अपराध देखतां श्रापी ॥ सत्यवचन माझे हें ॥१८॥
तरी आतां मौन्यची रहावें ॥ ऋषीलागी न पाचारावें ॥ तेथेंच त्यास अन्न द्यावें ॥ भक्षावयालागुनी ॥१९॥
मग रुक्मिणी बोलली वचन ॥ ऐसा तपोनिधी परिपूर्ण ॥ आला त्याचे चरण ॥ पहावे हेत मनीचा ॥२०॥
तरी स्वामी ह्रषीकेषी ॥ मान्य करावे या गोष्टीसी ॥ घरी आणावें ऋषीसी ॥ पूजा करुं शोडशोपचारें ॥२१॥
तयासी जावें आणावया ॥ सत्वर जावें यादवराया ॥ म्हणुनी रुक्मिणी हरीच्या पाया ॥ लागतसे सप्रेमें ॥२२॥
आणिक काय बोले हरिप्रती ॥ ऐशा मूर्ती अलिप्त जगतीं ॥ अनायासें आली गृहाप्रती ॥ अव्हेर त्याचा न करावा ॥२३॥
यति आणि ब्रह्मचारी ॥ विद्यार्थी गुरु सेवक निर्धारीं ॥ मार्गस्त आणि क्षीणवृत्ती जरी श्रेष्ठ जाण हे भिक्षुक ॥२४॥
तरी ऐका नारायण ॥ हा पांथिक आला जाणा ॥ यासी आणोनियां सदना ॥ षोडशोपचारें अर्पावा ॥२५॥
हरी म्हणे रुक्मिणीसी ॥ काय निमित्त सांगावें त्यासी ॥ तो पुसेल आपणासी ॥ आजि काय पर्वणी असे ॥२६॥
तंव तेथें बोलावें यथार्थ वचन ॥ असत्य बोलतां श्रापील दारुण ॥ तरी एकचित्तेकरुन ॥ विचार करावा सर्वथा ॥२७॥
काय सांगावा तिथी सन ॥ किंवा सांगावा पितृदिन ॥ तरीच तो येईल जाण ॥ निमित्य पाहून सर्वथा ॥२८॥
मग केला विचार ॥ तो बुध्दी आठवली साचार ॥ म्हणती भीमक राजा नृपवर ॥ त्याचीया तिथी सांगावी ॥२९॥
म्हणती बोलावें एकचित्तेकरुन ॥ असत्य न पडे सर्वथा जाण ॥ त्यास बोलावें हेंचि वचन ॥ घेऊन यावें घरासी ॥३०॥
तों जेथें होता दुर्वास ॥ तेथेंच ते आले विशेष ॥ रथाखालीं उतरला पुराणपुरुष ॥ रुक्मिणी सवेंच उतरली ॥३१॥
दोघे चालती बरोबरी ॥ गेला दुर्वासाचे शेजारी ॥ दुर्वास देखतां निर्धारीं ॥ साष्टांग नमस्कार घातला ॥३२॥
उभे राहिले जोडून कर ॥ स्तुती करती जाणून थोर ॥ म्हणती धन्य आमचें भाग्य अपार ॥ पूर्व सुकृत आमचें ॥३३॥
धन्य झाले आमचे नयन ॥ देखिलें दुर्वासरत्न ॥ धन्य मस्तक झालें जाण ॥ चरणीं ठेविलें दुर्वासाच्या ॥३४॥
आजिचा धन्य दिवस ॥ देखिला मुनी दुर्वास ॥ जो रुद्र साक्षांत भूमीस ॥ अवतरला असे हें सत्य पैं ॥३५॥
धन्य झाली द्वारकानगरी । धन्य भीमकी आणि मी हरी ॥ दुर्वासा तुझे चरण धनी भरी ॥ देखिले आजी धन्य दिवस ॥३६॥
ऐसी करुनियां स्तुती ॥ मस्तक ठेविला चरणावरी ॥ जयजयकारें दोघे गर्जती ॥ सप्रेम चित्तें सर्वदा ॥३७॥
दुर्वास म्हणे अगा अच्युता ॥ किमर्थ येणीं केलें उभयतां ॥ काय मनाचा हेत तत्वता ॥ तो निवेदन करावा ॥३८॥
उभा ठाकला नारायण ॥ भीमकीचा हेत आपण ॥ की आमुचे घरीं भोजन ॥ करावें आजी स्वामिया ॥३९॥
भीमकराज पावला स्वर्ग ॥ परि तो आजी लक्षील मार्ग ॥ त्या निमित्त पिंडदान करावें ॥ प्रत्तिपदा आजी असें ॥४०॥
आश्विन शुध्द पाडवा ॥ जन यास म्हणती आजी पाडवा ॥ ज्यामातगृहीं सासरा पाहावा ॥ भोजनास येतो निर्धारें ॥४१॥
तरी स्वामी चलावें आपण ॥ पावन करावेंजी सदन ॥ मदन करील पिंडदान ॥ मंदिरासी चलावं ॥४२॥
मग बोले दुर्वास ऋषी ॥ कृष्णा मज तुझ्या रथीं बैसविसी ॥ तुम्ही दोघे ओढोन निश्चयेसी ॥ तरीच मी येईन ॥४३॥
अवश्य म्हणती दोघे जण ॥ रथीं बैसला दुर्वास आपण ॥ ओढिते झाले दोघेजण ॥ आपुलें बळ वेंचुनियां ॥४४॥
सव्यभागीं श्रीहईरी जाण ॥ वामभागी रुक्मिणी आपण ॥ ऐसें दोघे रथ ओढोन ॥ नेते झाले स्वगृहा ॥४५॥
अश्वाचेपरी ओढिती ॥ अधोवदन दोघे निश्चिती ॥ तो तृषाक्रांत झाली भीमकी ॥ रथ ओढिता ऋषीचा ॥४६॥
कृष्णाचे स्कंधी निश्चिती ॥ दुसर असे जाण सत्य ॥ रुक्मिणीनें दुसर अकस्मात ॥ ठेविले तेव्हां भूमीवरी ॥४७॥
कृष्णाचा अंग उंच होता ॥ रुक्मिणीने खालीं ठेवितां ॥ एक अंग झाला खालता ॥ रथ गडबडीला भूमीवरी ॥४८॥
ऋषी पडिला रथावरुन ॥ पुढती बैसला सांवरुन ॥ तों रुक्मिणीनें केलें हास्य जाण ॥ ऋषी देखोन कोपला ॥४९॥
कांगे मजला पाहुनी ॥ हास्य केलें त्वां मनीहुनी ॥ तरी श्रापितों तुज लागूनी ॥ मज देखोन कां हांसलीस ॥५०॥
तूं गेलील पाणी प्यावया लागून ॥ दुसर खालीं ठेउनी जाण ॥ तरीच रथ कलंडला प्रमांण ॥ तूं सोडिला म्हणोनी ॥५१॥
तूं परमचक्र चालक ॥ हास्य केलें मज पाहून देख ॥ तरी श्राप घे देतों नि:शंक ॥ वदता झाला मुनी तेव्हां ॥५२॥
कृष्णाचा तुझा वियोग द्वापारीं ॥ तूं कलियुगीं जन्म घेसी निर्धारीं ॥ अवतरावें विराटरायाचे घरीं ॥
ऐसें ऐकतां दचकली जगन्माता ॥५३॥
म्हणे दुस्तर कर्माचीगति ॥ आतां काय करावें निश्चिती ॥ थरथरां कापली सती ॥ आंग टाकिलें धरणीवरी ॥५४॥
स्फुंदस्फुंदोन करी रुदन ॥ नेत्रीं वाहती अश्रुजीवन ॥ मुखचंद्र गेला उतरोन ॥ हरीकडे विलोकी ॥५५॥
निचेष्टित पडिलें शरीर ॥ हरी धांवोन गेला सत्वर ॥ ह्रदयीं धरिली ते कुमार ॥ अश्रु पुशिले नेत्रीचें ॥५६॥
श्रीकृष्ण म्हणे योगेश्वरा ॥ कां श्रापिलें ईस उदारा ॥ स्त्रियांची जाति ज्ञानसमुद्रा ॥ तुम्हास ठाउक आहे कीं ॥५७॥
उगेंच करावें हास्यवदन ॥ असत्य बोलावें अनुदिन ॥ स्त्रियांचा विश्वास न धरावा पूर्ण ॥ परम अज्ञान स्त्रीजाती ॥५८॥
नेणतां केले हास्यवदन ॥ तुम्ही श्रापिले इजलागून ॥ तरी महाराज या मज कारण ॥ शिक्षा करावी स्वहस्तें ॥५९॥
हें परम अमंगळ तत्वता ॥ ऋषीचा प्रताप नेणता ॥ हास्य केलें तरी ताता ॥ मजकडे तुम्हीं पहावें ॥६०॥
श्राप न भोगणे पडे ईस ॥ ऐसा उपाय सांगावा विशेष ॥ म्हनोनि चरण ऋषीकेश ॥ धरिता झाला ऋषीचे ॥६१॥
ऋषी म्हणे कृष्णा अवधारी ॥ कोकिळाव्रत हे करी ॥ तरी जन्ममरणाच्या व्यथा दुरी ॥ होतील हें सत्य जाण ॥६२॥
मग कोकिळाचें व्रत ॥ करवी रुक्मिणी हाती अनंत ॥ तेणें जन्ममरण निश्चित ॥ दूर झाले रुक्मिणीचे ॥६३॥
मग ऋषी नेऊन सदनी ॥ पुजा षोडषोपचार करुनी ॥ यथासांग भोजन घालुनी ॥ बोळविला श्रीहरीनें ॥६४॥
ऐसें कोकिळाव्रताचें महिमान ॥ करी आदिमाया रुक्मिणी ॥ तरी धर्मा तुम्हीं करावें आपण ॥ राज्य तेणें पावला ॥६५॥
आतं व्हावें सावधान ॥ पुढें कथा ऐका श्रोतेजन ॥ कोकिळाव्रताचें महिमान ॥ शिव सांगे उमेप्रती ॥६६॥
इति श्रीभविष्योत्तरपुराणे ॥ ब्रह्मोत्तरखंडे ॥ कोकिळामहात्म्ये ॥ त्रयोदशोऽध्याय: ॥६७॥ अध्याय ॥१३॥ ओवी ॥६७॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभंभवतू ॥ श्रीराधाकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्रीरस्तु ॥
॥ अध्याय १३ वा समाप्त: ॥
