श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकालियमर्दनाय नमः ॥
अजि ज्ञानेंद्रियांत सभाग्य पूर्ण ॥ वैखरी दिसते पुण्यपावन ॥ कीं विष्णुभक्तांचे वर्णितां गुण ॥ दुरितें संपूर्ण पळालीं ॥१॥
ध्यानीं आणितां संतमूर्ती ॥ तेणेंचि पावन नेत्रपातीं ॥ श्रवणेंचि कर्ण पुनीत होती ॥ सायास निगुतीं न करितां ॥२॥
भक्तकथेसी करितां गमन ॥ तेणें चरणासी आलें पवित्रपण ॥ आळस त्यागोनि बैसतां जाण ॥ सर्वांग पावन होतसे ॥३॥
या पुस्तकासी करितां नमस्कार ॥ तेणेंचि पवित्र होती कर ॥ मस्तक लववितां साचार ॥ अहंता सत्वर जातसे ॥४॥
भक्तकथेसी करितां नमन ॥ तेणेंच होतसे उन्मन ॥ मग निश्चलतेसी येऊनि जाण ॥ समाधान भोगवी ॥५॥
म्हणोनियां सभाग्य श्रोतीं ॥ येथें धरावी पूर्ण आर्ती ॥ मागील अध्यायाचे अंतीं ॥ कथा निगुतीं परिसिली ॥६॥
कीं विद्यानगरासी सप्रेमस्थिती ॥ भानुदास जाऊनि सत्वरगती ॥ प्रार्थूनि आणिली पांडुरंगमूर्ती ॥ पंढरीस श्रीपति स्थापिले ॥७॥
आणिक कथा ऐका उद्भट ॥ प्रतिष्ठानक्षेत्रीं बहिरंभट ॥ जो षड्शास्त्रीं निपुण पंडित ॥ वेदांतज्ञानीं प्रवीण ॥८॥
आणिक ब्राह्मण पढले श्रुती ॥ परी तयाचे विद्यार्थी म्हणविती ॥ कितीएक विप्र लागोनि संगतीं ॥ ते पुराणव्युत्पत्ति शिकले ॥९॥
इतुकें सामर्थ्य असतां जाणा ॥ कदापि न जाय राजदर्शना ॥ गृहीं अग्निहोत्रादि सकर्त्में नाना ॥ परी उद्विग्न मना नव्हेचि ॥१०॥
अयाचितवृत्तीकरूनि जाण ॥ चालवी वेदोनारायण ॥ गंगातीरीं करूनि स्नान ॥ जप अनुष्ठान करीतसे ॥११॥
मध्याह्नसमयीं उठोनि सत्वरा ॥ बहिरंभट येती निजमंदिरा ॥ नैवेद्य वैश्वदेव सारोनि बरा ॥ पंक्तीस द्विजवरां घेतसे ॥१२॥
यापरी भोजन सारूनि जाण ॥ मग तृतीय प्रहरीं सांगती पुराण ॥ तेथें श्रवणासी येती सज्ञान ॥ जे अध्यात्मीं निपुण असती ॥१३॥
एके दिवसीं भोजनीं बैसला ॥ तों आपुले स्त्रियेसीं विनोद केला ॥ अलवणी शाक वाढिली मजला ॥ हा शब्द ऐकिला कांतेनें ॥१४॥
मग उत्तर काय देतसे त्यासी ॥ साठ वर्षें जाहलीं तुम्हांसी ॥ आतां रसनेस चवी आपणासी ॥ वृथा कासया पाहिजे ॥१५॥
कांतेचें वचन ऐकोनि त्वरित ॥ अनुताप जाहला हृदयांत ॥ म्हणे आतां जिणें कासया व्यर्थ ॥ करावें सार्थक आपुलें ॥१६॥
बहिरंभट उठोनि त्वरेसीं ॥ नमस्कार केला कांतेसी ॥ म्हणे माते यथार्थ मजसी ॥ उपदेश देसी निजलोभें ॥१७॥
मागील सुकृत होतें बहुत ॥ तें फळासी आलें सुनिश्चित ॥ म्हणूनि शब्दाचें होऊनि निमित्त ॥ वैराग्य अद्भुत जाहलें कीं ॥१८॥
बहिरंभट विचारी अंतरीं ॥ आतां ऐसाच गेलों वनांतरीं ॥ तरी भीड घालोनि लोकाचारीं ॥ मागुती घरीं आणितील ॥१९॥
तरी स्वजातिसंबंध तुटे झडकरी ॥ आणि आपणासी कोणी उत्तर न करी ॥ ऐसी युक्ति करावी बरी ॥ विचार अंतरीं करीतसे ॥२०॥
आतां जरी करावें संन्यासग्रहण ॥ तरी पूजा करितील सकळ ब्राह्मण ॥ परमहंसदीक्षा घेतां जाण ॥ तरी ब्रह्मरूपपण मानिती ॥२१॥
तरी वरिष्ठ निंदा करितील जाण ॥ देखोनि थुंका टाकितील अवघे जण ॥ पिशुन करितील अपमान ॥ तैसेंचि होणें ये समयीं ॥२२॥
ऐसें घडेल मजकारण ॥ तरीच देह होईल पावन ॥ ऐसा अनुताप मनीं धरून ॥ मंदिराहून चालिला ॥२३॥
मग अविंधपुरोहिताचें घरीं ॥ बहिरंभट गेले ते अवसरीं ॥ काजीसी बोले मधुरोत्तरीं ॥ स्वयातींत सारीं आम्हांतें ॥२४॥
हिंदूचा अविंध करितां जाण ॥ तुमचें शास्त्रीं बोलिलें पुण्य ॥ तरी कांहीं संकोच न धरून ॥ आपुल्यासमान करावें ॥२५॥
यावरी उत्तर देत काजी ॥ आजि कां उदास झालेत भटजी ॥ कां वासना पालटली तुझी ॥ तरी कार्य आजी साधीन ॥२६॥
तुम्हीं ज्ञानी पंडित असतां ॥ तरी आमुचे यातींत कासया येतां ॥ कांहीं कामना असेल चित्ता ॥ ते सर्वथा पुरवीन मी ॥२७॥
यावरी बहिरंभट उत्तर देत ॥ मी नाहीं झालों सकाम विरक्त ॥ एकविध मार्ग तुमचा दिसत ॥ भगवंत प्राप्त व्हावया ॥२८॥
ऐसी निष्ठा देखोनी ॥ बहिरंभटासी भ्रष्टविलें त्यांनी ॥ ब्राह्मण वृत्तांत ऐकूनि श्रवणीं ॥ उद्विग्न मनीं सर्वत्र ॥२९॥
कांहींच उपाय न चले म्हणोनी ॥ मग निवांत राहिले आपुलें मनीं ॥ कोणी विकल्पी होते पैठणीं ॥ ते दृष्टी देखोंनि निंदिती ॥३०॥
एक म्हणती वैराग्य तामस ॥ एक म्हणती तो पिशाचाभास ॥ एक म्हणती नाम घेतां त्यास ॥ सुकृत आमुचें जाईल ॥३१॥
एक म्हणती निजकांतेनें ॥ ऐसें सर्वथा न वदावें वचन ॥ एक म्हणती तिचें प्राक्तन ॥ आलें दिसोन विपरीत ॥३२॥
एक म्हणती तो निर्दय चित्तीं ॥ आमुच्या कांता उदंड बोलती ॥ परी वैराग्य आणोनि चित्तीं ॥ प्रपंचभ्रांति न सोडों ॥३३॥
एक म्हणती द्रव्यसंपत्ती ॥ कुटुंबाची देखिली निश्चिती ॥ मग सहज वैराग्य आठवलें चित्तीं ॥ ऐसें बोलती परस्परें ॥३४॥
एक म्हणती शास्त्रीं होता निपुण ॥ त्यानें घ्यावें होतें संन्यासग्रहण ॥ नीच यातींत शिरून ॥ अविंध होऊन बैसला ॥३५॥
एक बोलती अनुष्ठान करितां ॥ मंत्रचळ झाला असेल अवचितां ॥ एक बोलती विवेक न करितां ॥ व्यर्थचि निंदितां तयासी ॥३६॥
विद्या वय कुल उत्तम जाण ॥ सर्व संपत्ति आणि धन ॥ पुत्र कलत्र सर्व असून ॥ वैराग्य होणें अघटित ॥३७॥
पैठणींचें जन ऐशा रीती ॥ कोणी निंदिती कोणी स्तविती ॥ परी बहिरंभट अनुतापयुक्ती ॥ निर्भय चित्तीं सर्वदा ॥३८॥
तंव कोणे एके अवसरीं ॥ विप्र बैसले गंगातीरीं ॥ त्यांपासीं जाऊनि सत्वरीं ॥ रुदन करी अनुतापें ॥३९॥
कंठ जाहला सद्गदित ॥ आनंदाश्रु नेत्रीं वाहात ॥ ऐसें दृष्टीं देखोनि त्वरित ॥ ब्राह्मण पुसती तयासी ॥४०॥
बहिरंभटासी बोलती वचन ॥ तुम्ही किमर्थ झालेत यवन ॥ तेथें कोणता सद्गुरु देखोन ॥ दिधलें टाकून आम्हांतें ॥४१॥
ऐसें बोलतांचि द्विजवर ॥ तयांसी देत प्रत्युत्तर ॥ माझें कर्म बलवत्तर ॥ म्हणोनि अविचार घडला कीं ॥४२॥
ईश्वरप्राप्तीस्तव जाण ॥ मी स्वइच्छेनें झालों यवन ॥ परी येथेंही आत्मप्राप्ती चिन्ह ॥ न ये दिसोन सर्वथा ॥४३॥
यावरी विप्र उत्तर देती ॥ आपुल्या सत्कर्मींचि आहे सद्गती ॥ ऐसें बोलोनि तयाप्रती ॥ विचार करिती एकमेक ॥४४॥
म्हणती हा होता सर्वज्ञ गुणी ॥ निजकर्में भ्रष्टला आपुलें मनीं ॥ तरी आतां विधियुक्त प्रायश्चित्त देऊनी ॥ ब्राम्हणपणीं आणावा ॥४५॥
इतर ग्रामींचे शास्त्ररीती ॥ सकळ पुसावया आपणांस येती ॥ आणि यास शुद्ध करावया निश्चितीं ॥ संशय चित्तीं कासया ॥४६॥
जैसे इतर गांवींचें लेंडवोहळ ॥ गंगेसी मिळतां पवित्र केवल ॥ आणि तिचें बाहेर पागळलें जळ ॥ तें काय अमंगळ म्हणावें ॥४७॥
तेवीं इतर ग्रामींचे भ्रष्टले कोणी ॥ ते शुद्ध होताती प्रतिष्ठानीं ॥ आणि येथील दवडावा सर्वज्ञ गुणी ॥ तरी आपणां शब्द येईल ॥४८॥
मग शास्त्र पाहोनियां त्वरित ॥ तयासी दिधलें प्रायश्चित्त ॥ द्रव्य वेंचोनि अपरिमित ॥ ब्राह्मणीं पवित्र त्या केलें ॥४९॥
सकळ द्विजवर मिळोन ॥ बहिरंभटासी बोलती वचन ॥ आपुल्या सत्कर्मीं तुम्हां कारण ॥ होईल दर्शन श्रीहरीचें ॥५०॥
तेव्हां समस्त अविंध होऊनि गोळा ॥ द्विजांसी म्हणती तये वेळां ॥ तुम्हीं यवनाचा ब्राह्मण कैसा केला ॥ सांगा चला राजद्वारीं ॥५१॥
बहिरंभट म्हणे तयांप्रती ॥ मज अविंध केलें कैशा रीती ॥ कर्णाचीं छिद्रें अद्यापि दिसती ॥ संशय मजप्रति वाटतो ॥५२॥
नेत्रासी दृष्टी असोनियां ॥ मग अंध म्हणावें कैसें तया ॥ गमनशक्ति आहे जया ॥ पांगुळ तया न म्हणावें ॥५३॥
जीवासी असतां अहंता ॥ तयासी मुक्त म्हणणें वृथा ॥ कर्णद्वारें शब्द ऐकतां ॥ तरी बधिर सर्वथा न म्हणावें ॥५४॥
शर्करा मद्यांत मेळवितां जाण ॥ तिचें न जाय गुळचटपण ॥ तेवीं तुम्हीं भ्रष्टविलें मजलागून ॥ परी कर्णीं विंधन तैसेंचि ॥५५॥
विंधनें असतां अविंध म्हणतां ॥ लज्जा न वाटे तुमच्या चित्ता ॥ यापरी यवनांसीं वाद घालितां ॥ भागले बोलतां सकळिक ॥५६॥
विप्रांसी म्हणे ऐका वचन ॥ मज प्रायश्चित्त दैऊनि केला ब्राह्मण ॥ ऐसें तुमचें धर्मशास्त्र कोण मजकारण कळेन ॥५७॥
चर्म कापिलें लिंगावरुतें ॥ तें आलेंच नाहीं प्रायश्चित्तें ॥ भस्म गोमय लागूनि वरतें ॥ कैसा पवित्र मी जाहलों ॥५८॥
नासिक कापून घेतल्या पाहीं ॥ सन्मान राहिला कवणे ठायीं ॥ तेवीं मज भ्रष्टविलें यवनांहीं ॥ तेथें ब्राह्मणत्व नाहीं राहिलें ॥५९॥
पौर्णिमेनें चंद्र सोज्ज्वळ केला ॥ परी त्याचें अंगीं कलंक राहिला ॥ तेवीं प्रायश्चित्तें शुद्ध केलें मजला ॥ परी डाग राहिला शिश्नासी ॥६०॥
शिखा राखविली नापिताहातीं ॥ परी चर्म तैसें न ये पुढती ॥ हाचि संशय माझें चित्तीं ॥ अक्षय निश्चितीं जडलासे ॥६१॥
तरी मी ब्राह्मण सर्वथा नव्हेचि जाण ॥ आणि यवनही न म्हणावें मजलागून ॥ एकही वर्ण नामाभिधान ॥ मजकारण असेना ॥६२॥
जैसा कुलालें चक्रावरी ॥ मृत्तिकापिंड ठेविला त्याचें शिरीं ॥ तो घट नव्हे ना मृत्तिका बरी ॥ तैसीच परी मज असे ॥६३॥
ऐसी ऐकूनियां वचनोक्ती ॥ विप्र निवांत उगेच राहती ॥ म्हणती याची संशयनिवृत्ती ॥ कैशा रीतीं होईल ॥६४॥
कोणी भेटती सज्ञान ॥ तयांसी पुसे मी आहे कोण ॥ ऐसें द्यावें जी सांगोन ॥ मग पुढें गमन करावें ॥६५॥
तूं यवन ऐसें म्हणतां त्यासी ॥ क्रोधयुक्त होय मानसीं ॥ म्हणे यथार्थ कळेना तुम्हांसी ॥ व्यर्थचि मजसी चाळवितां ॥६६॥
म्हणे मी जरी यथार्थ असतों यवन ॥ तरी कर्णासी कासया असतें विंधन ॥ तुम्ही नेणतां चाळवोन ॥ मूर्खपणेंचि म्हणतां ॥६७॥
एक म्हणती ब्राह्मण थोर ॥ बहिरंभट प्रतिष्ठानकर ॥ ऐसें ऐकूनियां उत्तर ॥ तयांसी सत्वर निर्भर्त्सीं ॥६८॥
म्हणे तुम्ही आम्हांसी विप्र म्हणतां ॥ तरी कां केली आहे सुनता ॥ लिंग सोडोनि त्यांसी दाखवितां ॥ आश्चर्य चित्ता करिताती ॥६९॥
जयातयांसी पुसतां ऐसा ॥ नांव पडलें बहिरापिसा ॥ म्हणे कधीं भेटेल सद्गुरु ऐसा ॥ संशयठसा निवारी ॥७०॥
ऐसें असतां बहुत दिवसीं ॥ हिंडत आला वडवाळेसी ॥ तंव नागनाथ सिद्ध त्या ठायासी ॥ सद्गुरुमठासी राहिला ॥७१॥
तो स्वामीची समाधि बांधीत कोड ॥ त्यासी शरकांड्याचे लाविले गाडे ॥ पर्वतप्राय वरी ठेवूनि दगड ॥ जुंपिलीं माकडें ओढावया ॥७२॥
हें बहिरापिसा देखोनि नयनीं ॥ आश्चर्य करी आपुलें मनीं ॥ म्हणे हा संशय निवारूनि ॥ निश्चलत्व आणील दिसताहे ॥७३॥
मग नागनाथासी म्हणे बहिरंभट ॥ मी हिंदु कीं अविंध सांग स्पष्ट ॥ ऐसी वाणी ऐकोनि उद्धट ॥ सद्गुरुश्रेष्ठ कोपले ॥७४॥
दंडकाठी होती हातीं ॥ ते तत्काळ मारिली ताळूवरती ॥ मूर्चा येऊनि सत्वरगती ॥ पडिला क्षितीं तेधवां ॥७५॥
चित्तवृत्ति नाठवेचि कांहीं ॥ जीवपण आटलें ठायींचे ठायीं ॥ मी कोण ऐसें स्फुरणचि नाहीं ॥ चैतन्य देहें असेना ॥७६॥
नागनाथें करूनि ऐशा रीतीं ॥ म्हणे याची समूळ उडवावी भ्रांती ॥ करूनियां संशयनिवृत्ती ॥ आत्मस्थितीं लावावा ॥७७॥
मुसळ आणवोनि सत्वरगती ॥ पिंड कांडविला शिष्यांहातीं ॥ अस्थि मांस कुटोनि निश्चितीं ॥ गोळा करिती निजहस्तें ॥७८॥
पुढती त्याची मूर्ति निर्मूनी ॥ मग स्वहस्तें दिधला भडाग्नी ॥ हें कौतुक सकळ देखोनी ॥ आश्चर्य मनीं करिताती ॥७९॥
अग्नि शांत होतांचि त्वरित ॥ अघटित करी नागनाथ ॥ त्यातें कृपादृष्टीं अवलोकीत ॥ तों चैतन्य आंत संचरलें ॥८०॥
ब्रह्मरूप तनु ओतिली सद्गुणी ॥ जैसा योगी सेवूनि बैसला उन्मनी ॥ नागनाथ दृष्टिसी देखोनी ॥ संतोष मनीं वाटला ॥८१॥
मग सद्गुरु पुसती तयासी खूण ॥ म्हणती बहिर्‍यापिशा ऐक वचन ॥ तूं कोण आहेसी हें मजकारण ॥ सत्वर सांगणे लवलाहें ॥८२॥
ऐसा ऐकोनियां प्रश्न ॥ विचार करीत आपुलें मन ॥ म्हणे जाहलें संशयनिरसन ॥ म्हणोनि मौनें राहिला ॥८३॥
यवन म्हणावें आपणांस ॥ तरी शिश्नावरी चर्म असे ॥ ब्राह्मण म्हणावें तरी कर्णास ॥ विंधन न दिसे सर्वथा ॥८४॥
सद्गुरु सांगती सिद्धांतज्ञान ॥ परी देहाचा पालट करी कवण ॥ तें नागनाथें दाविलें अघटित करून ॥ विकल्प दारुण निरसिला ॥८५॥
मग नागनाथें मस्तकीं हस्त ठेवूनी । उपदेश दिधला त्यालागूनी ॥ तत्काळ होऊनि आत्मज्ञानी ॥ श्रीहरीभजनीं लागला ॥८६॥
बहिरंभट चित्तीं हर्षयुक्त ॥ धन्य धन्य तो सद्गुरु नागनाथ ॥ दुसरा जन्म दिधला साक्षात ॥ काळ क्षणमात्र न लोटतां ॥८७॥
उदंड गुरु आत्मज्ञानी असती ॥ जन्ममरणही निवारिती ॥ परी देहाचा पालट नव्हे निश्चितीं ॥ कर्माची गति अनिवार ॥८८॥
ध्यानांत आणोनि पांडुरंगमूर्ती ॥ उदंड भक्त उपासिती ॥ नामदेवें जेवविली पाषाणमूर्ती ॥ परे हे करणी दिसती विचित्र ॥८९॥
मिथ्या माया सर्वत्र म्हणती ॥ संकटीं धैर्य उदंड धरिती ॥ परी कबीरानें वधिलें पुत्राप्रती ॥ हे करणी दिसती विचित्र ॥९०॥
नरासी ज्ञान पढविती वृद्ध ॥ श्रुति शास्त्रादि नानाविध ॥ परी रेडियामुखें बोलविला वेद ॥ ज्ञानदेवें अगाध केलें ॥९१॥
धन्य सांवता वरिष्ठ भक्त ॥ लपावया आले पंढरीनाथ ॥ मग स्वकरें पोट चिरूनि त्वरित ॥ हृदयाआंत सांठविले ॥९२॥
ऐसें वैष्णवभक्त प्रेमळ ॥ एकाहूनि एक दिसती आगळ ॥ यांचा महिमा कोणासी नकळ ॥ जिहीं घननीळ वश केला ॥९३॥
असो मागील अनुसंधान ॥ नागनाथाची कृपा होतांचि जाण ॥ बहिर्‍या पिशासी झालें ज्ञान ॥ निजात्मखूण पावला ॥९४॥
मग पंढरीसी जाऊनि तये क्षणीं ॥ सगुणस्वरूप देखिलें नयनीं ॥ तेव्हां प्रेमभरित होऊनी ॥ नाचे कीर्तनीं स्वानंदें ॥९५॥
श्रीभागवतदशमस्कंध देखा ॥ त्यावरी केली महाराष्ट्र टीका ॥ त्या सप्रेम ओंव्या अमोलिका ॥ ऐका भाविकां निजसुख ॥९६॥
आणिक पदपदांतरें शेवटीं ॥ काव्य रचिलेण बहिरंभटीं ॥ दुरितें पळती उठाउठी ॥ कर्णसंपुटीं ऐकतां ॥९७॥
या निजभक्तांची ऐकतां कीर्ती ॥ जडजीव सकळ पुनीत होती ॥ श्रोतयां विनवी महीपती ॥ अवधान प्रीतीं असों द्या ॥९८॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ चतुश्चत्वारिंशाध्याय रसाळ हा ॥९९॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥४४॥ ॥ ओंव्या ॥९९॥ ॥
श्रीभक्तविजय चतुश्चत्वारिंशाध्याय समाप्त
