प्रोस्टेट कॅन्सर कसा ओळखायचा? त्यावर काय उपचार आहेत?

प्रोस्टेट कॅन्सर हा शब्द गेल्या काही वर्षांमध्ये मोठ्या प्रमाणात ऐकू येत आहे. आपल्यापैकी अनेकांच्या कुटुंबामध्ये या कर्करोगाशी संबंधित चर्चा झाली असेल. प्रोस्टेट ही ग्रंथी पुरुषांच्या जननेंद्रियाजवळ म्हणजेच लिंगाजवळ असते. या ग्रंथीजवळ कर्करोग तयार होऊन तो पसरण्याची शक्यता असते. तसंच याची लक्षणंही अनेकदा दिसून येत नाहीत. कोणत्याही कर्करोगाच्या निदानामुळे रुग्णावर जसा मानसिक ताण येण्याची शक्यता असते तसाच ताण या कर्करोगाबाबतीतही पुरुषांवर येण्याची शक्यता असते.

त्यामुळे अशा स्थितीत रुग्णांशी सतत बोलत राहून, त्यांच्या अडचणी समजून घेणं ही कुटुंबीयांची जबाबदारी आहे.

प्रोस्टेट ग्रंथी संदर्भात शस्त्रक्रीया झालेले लोक किंवा इतर कर्करोगग्रस्त लोक यांच्याशी बोलून ते कशा पद्धतीने यावर मात करत आहेत याची माहितीही रुग्णांनी घेणं गरजेचं आहे.

शरीरात होणारे कोणतेही बदल तात्काळ डॉक्टरांना सांगावेत, त्यांच्या मार्गदर्शनाखालीच उपचार घेतले पाहिजेत.

हा कॅन्सर ओळखण्यासाठी एकमेव अशी चाचणी नाही. त्यासाठी रक्ताची चाचणी, बायोप्सी, हाताने केलेली तपासणी अशा चाचण्यांचा समावेश असतो. 

प्रोस्टेट काय आहे?

प्रोस्टेट ही एक पुरुषांच्या जननेंद्रियाजवळ असणारी लहानशी ग्रंथी असते.

एखाद्या अक्रोडाच्या आकाराएवढी ही ग्रंथी असते. ती शिश्न आणि मूत्राशयाच्यामध्ये असते तसेच ती मूत्रमार्गाच्या भोवती असते.

एक प्रकारचा पांढरा प्रवाही पदार्थ तयार करणे हे या ग्रंथीचं मुख्य काम असतं. हा द्राव आणि वृषणं (टेस्टिकल्स)मधून तयार झालेले शुक्रजंतू (स्पर्म) एकत्र होऊन वीर्य (सिमेन) तयार होतं.

प्रोस्टेट ग्रंथी कोणाला असते?

पुरुष

ट्रान्सवूमन

ज्यांना जन्मावेळेस पुरुष घोषित केलंय असे नॉन बायनरी लोक

काही इंटरसेक्स लोक

प्रोस्टेट कॅन्सर म्हणजे काय?

जेव्हा प्रोस्टेट ग्रंथीमधील पेशी अनियंत्रितरित्या वाढतात तेव्हा हा कॅन्सर तयार होतो.

काही रुग्णांमध्ये या कॅन्सरची वाढ अत्यंत मद असते. परंतु काही रुग्णांमध्ये हा कॅन्सर वेगाने वाढतो आणि पसरण्याची शक्यता असते. यामुळे रुग्णाचा त्रास वाढू शकतो आणि त्याचा प्रसार रोखण्यासाठी उपचारांची गरज असते.

प्रोस्टेट कॅन्सरची लक्षणं

प्रोस्टेट कॅन्सरची लक्षणं सहसा मूत्राशय (ब्लॅडर) आणि पेनिस (शिश्न) यांना जोडणाऱ्या नलिकेवर परिणाम होईल इतकी ही ग्रंथी मोठी झाल्याशिवाय दिसत नाहीत.

असा परिणाम झाल्यावर तुम्हाला काही गोष्टी दिसून येतील-

सतत लघवीला जावं लागणं

लघवीच्यावेळेस ताण येणं.

लघवी पूर्ण झाली आहे असं न वाटणं.

या लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नये. ही लक्षणं आहेत याचा अर्थ तुम्हाला प्रोस्टेट कॅन्सर आहे असा होत नाही. परंतु अशा लक्षणांनंतर डॉक्टरांकडे जाणं गरजेचं आहे. अशी लक्षणं प्रोस्टेट एन्लार्जमेंटचीही असू शकतात.

प्रोस्टेट कॅन्सरची कारणं

एनएचएस आरोग्यसेवेने प्रोस्टेट कॅन्सरच्या कारणांबद्दल माहिती दिली आहे. याची कारणं बहुतांश अज्ञात आहेत असं ही सेवा सांगते. परंतु काही गोष्टींमुळे हा कॅन्सर होण्याची शक्यता वाढते.

वयपरत्वे हा कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते.

पुरुषांनी पन्नाशी ओलांडल्यावर तसंच वृद्धत्वामध्ये हा कर्करोग होण्याची शक्यता असते.

ज्या पुरुषांचे भाऊ, वडील यांना हा कर्करोग झाला आहे अशांना याचा त्रास होण्याची शक्यता थोडी जास्त असते.

नव्या संशोधनानुसार लठ्ठपणामुळेही या कर्करोगाची भीती वाढते.

या कॅन्सरशी संबंधित काही घटकांसंदर्भात 'प्रोस्टेट कॅन्सर युके' संस्थेने माहिती दिली आहे.

त्यांच्या माहितीप्रमाणे पन्नाशी उलटलेल्या आणि वृद्धत्वाकडे झुकणाऱ्या पुरुषांना याचा धोका जास्त असतो. 65 ते 69 या वयोगटामध्ये हा कॅन्सर सापडण्याची शक्यता जास्त असते.

भारतामध्ये प्रोस्टेट कॅन्सरचं प्रमाण 65 वर्षांवरील पुरुषांमध्ये जास्त दिसून आल्याचं इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्चचा अहवाल सांगतो.

याबरोबरच या संस्थेने कौटुंबिक इतिहास आणि अनुवंशिकतेकडेही बोट दाखवले आहे.

प्रोस्टेट कॅन्सर युके सांगते, तुमचा कौटुंबिक इतिहास ही तुमच्या कुटुंबावर परिणाम करणाऱ्या सर्व आरोग्यविषयक समस्यांची माहिती असते. कुटुंबात जनुकं, पर्यावरण, जगण्याची पद्धत अशा अनेक गोष्टी सामाईक असतात. या घटकांमुळे काही आजार तुम्हाला होण्याची शक्यता आहे की नाही याची माहिती मिळते.

आपली जनुकं एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे जात असतात. शरीर कसे वाढेल, कसं काम करे, कसं दिसेल हे ते ठरवतात. या जनुकांमध्ये काही बिघाड (जीन फॉल्ट, म्युटेशन) झाल्यास कधीकधी कर्करोग उद्भवतो.

प्रोस्टेट कॅन्सर अनुवंशिक आहे का?

याचं उत्तर प्रोस्टेट कॅन्सर युकेने दिलं आहे.

ही संस्था सांगते, जर तुमच्या कुटुंबात प्रोस्टेट किंवा स्तनाचा कर्करोग झाला असल्यास तुम्हाला हा कर्करोग होण्याची भीती जास्त आहे.

तुमच्यामध्ये आलेल्या काही सदोष जनुकांमुळे हे होतं.

माझ्या वडिलांना प्रोस्टेट कॅन्सर होता? मग मला याचा कितपत धोका आहे?

प्रोस्टेट कॅन्सर युकेच्या माहितीनुसार, जर तुमच्या वडील किंवा भावाला हा कॅन्सर असेल तर तुम्हाला प्रोस्टेट कॅन्सर होण्याची शक्यता इतर पुरुषांपेक्षा दुप्पट किंवा अडीचपटीने वाढते.

तुमचा भाऊ किंवा वडील यांना 60 पेक्षा कमी वयात असताना या कॅन्सरचे निदान झाले असल्यास किंवा एकापेक्षा जास्त जवळच्या नातलगाला (भाऊ किंवा वडील) हा कॅन्सर झाला असल्यास तुम्हाला तो होण्याची शक्यता वाढते.

जर तुमच्या घरात आई किंवा बहिणीला स्तनाचा कर्करोग असल्यासही हा कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते.

जरी प्रोस्टेट कॅन्सर कुटुंबात असला तरी याचा अर्थ तो तुम्हाला होईलच असं नाही. परंतु जवळच्या नातलगांत प्रोस्टेट आणि ब्रेस्ट कॅन्सर असेल तर डॉक्टरांना सांगणं गरजेचं आहे.

प्रोस्टेट कॅन्सर ओळखण्यासाठी तपासण्या

प्रोस्टेट कॅन्सर ओळखण्यासाठी कोणतीही एकमेव अशी चाचणी नाही असं एनएचएस स्पष्ट करतं.

सर्व चाचण्यांचे चांगले वाईट परिणाम याची चर्चा तुमच्या डॉक्टरांनी तुमच्याशी करायला हवी.

प्रोस्टेट कॅन्सरसाठी मुख्यत्वे खालील तपासण्या केल्या जातात-

रक्ताची चाचणी

प्रोस्टेट ग्रंथीची हाताने केलेली तपासणी

एमआरआय स्कॅन

बायोप्सी

पीएसए चाचणी म्हणजे काय?

प्रोस्टेट स्पेसिफिक अँटिजेन (पीएसए) ही एक रक्ताची चाचणी आहे. यामध्ये पीएसएची पातळी मोजली जाते आणि त्याची प्रोस्टेट कॅन्सरची शक्यता लवकर समजण्यास मदत होऊ शकते.

जर तुम्ही पन्नाशीच्या पुढे असाल तर पीएसए चाचणीसाठी डॉक्टरांना विचारू शकता असं एनएचएस सांगतं.

प्रोस्टेट कॅन्सर ओळखण्यासाठी पीएसए चाचणीचा वापर केला जाईलच असं सांगता येत नाही कारण त्यातून समजणारी माहिती विश्वसनीय मानली जात नाही.

कर्करोग नसतानाही पीएसएची पातळी वाढलेली असू शकते. तसंच पीएसएची वाढलेली पातळी पाहून तुम्हाला जीवघेणा कर्करोग झालाय की नाही हे डॉक्टरांना ठाम सांगता येईलच असं नाही.

पीएसएची पातळी वाढली असेल तर एमआरआय स्कॅन करण्यास सांगितलं जातंत. त्यावरुन पुढील चाचण्या आणि उपचार सुचवले जातात.

प्रोस्टेट कॅन्सरवरील उपचार

जर तुमचा कॅन्सर सुरुवातीच्या टप्प्यावर असेल आणि लक्षणं दिसत नसतील तर डॉक्टर तुम्हाला फक्त त्याकडे लक्ष ठेवण्यास सांगतील.

तुमचे वय आणि आरोग्य याचा विचार करुन ते उपचार सुचवतील. या उपचारांमध्ये प्रोस्टेट ग्रंथी शस्त्रक्रीयेद्वारे काढून टाकणे तसेच रेडिओथेरपीचा समावेश असतो.

काही रुग्णांच्या बाबतीत हा कर्करोग पसरल्यावरच उशीरा समजतो. त्या रुग्णांसाठी वेगळे उपचार केले जातात.

उपचारांमुळे लिंग ताठरतेत अडथळे, मूत्रविसर्जनात अडचण, वारंवार मूत्रविसर्जनास जावे लागणे, अचानक जावे लागणे असे काही दुष्परिणाम दिसून येतात.

हाय इंटेन्सिटी फोक्स्ड अल्ट्रासाऊंड, क्रायोथेरपीसारखे नवेउपचार हे दुष्परिणा कमी होतील याची काळजी घेतात असं एनएचएस सांगतं.

क्रायोथेरपीद्वारे कॅन्सरच्या पेशी गोठवल्या जाऊन त्या नष्ट केल्या जातात. त्याला क्रायोसर्जरी किंवा क्रायोब्लेशन असंही म्हटलं जातं. यामध्ये प्रोस्टेटमध्ये सुईद्वारे वायू सोडला जातो कॅन्सरच्या पेशी गोठवून नष्ट केल्या जातात.

अधिक काळजी घेण्याची गरज

प्रोस्टेट कॅन्सर होण्याची शक्यता अधिक असणाऱ्या पुरुषांनी चाळीशीनंतर प्रत्येक वर्षी प्रोस्टेटची तपासणी करावी असं तज्ज्ञ सांगतात.

अशा पुरुषांच्या डीएनएमधील बदल तसंच जेनेटीक कोडमधील बदलांमुळे त्यांना प्रोस्टेट कॅन्सर होण्याची शक्यता जास्त असते.

इन्स्टिट्यूट ऑफ कॅन्सर रिसर्चचे संशोधक सांगतात, दरवर्षी रक्ताची चाचणी करून कॅन्सरची गाठ असल्यास ती शोधणं आणि त्यावर उपचार करणं सोपं जातं.

2019 साली युनायटेड किंग्डममधील 300 पुरुषांना Brca2 म्युटेशनमुळे या कर्करोगाचा जास्त धोका असल्याचं तपासणीत आढळलं असं इन्स्टिट्यूट ऑफ कॅन्सर रिसर्चचे संशोधक सांगतात.

नेहमी या पद्धतीची चाचणी केलेली नसल्यामुळे हे म्युटेशन आपल्यामध्ये झाले आहे हे पुरुषांना माहिती नसतं.

ज्या म्युटेशनमुळे महिलांमध्ये स्तनाचा आणि ओव्हेरियन कॅन्सर होण्याची शक्यता वाढते तेच हे Brca2 म्युटेशन आहे.

भारतीय तरुणांमध्ये कॅन्सर

भारतात गेल्या 10 वर्षांमध्ये कॅन्सरची प्रकरणं 25 टक्क्यांनी वाढली आहेत तर यामुळे होणाऱ्या मृत्यूंचं प्रमाण 20 टक्क्यांनी वाढलंय.

मेडिकल जर्नल ऑफ ऑन्कॉलॉजीने 1990 ते 2016 दरम्यान केलेल्या संशोधनात ही गोष्ट आढळलीय.

वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनच्या मते कॅन्सर हा दुसरा असा आजार आहे ज्यामुळे जगभरात सर्वांत जास्त लोकांचा मृत्यू होतो.

कॅन्सर हा वाढत्या वयात होणारा आजार असल्याचं डॉक्टर्सचं म्हणणं आहे. पण तरूण लोकांनामध्येही आता कॅन्सर आढळल्याचं प्रमाण वाढल्याचं समोर येतंय.

यापैकी 40 टक्के प्रकरणांमध्ये कॅन्सरचा संबंध तंबाखू सेवनाशी असल्याचं अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था म्हणजेच एम्स (AIIMS)मधल्या सर्जिकल ऑन्कॉलॉजी विभागाचे प्राध्यापक डॉ. एस. व्ही. एस. देव सांगतात.

आता तर 20-25 वर्षांच्या तरुणांमध्येही हा आजार आढळतोय.

जीवनशैलीचा परिणाम

डॉ. एस. व्ही. एस. देव सांगतात, "तंबाखू सेवन करणाऱ्या लोकांमध्ये सेवन सुरू केल्याच्या 10-12 वर्षांनंतरच कॅन्सर आढळतो. आमच्याकडे असेही ग्रामीण तरूण येत आहेत जे स्मोकलेस टोबॅको म्हणजे पान, तंबाखू, खैनी, गुटखा सारख्या गोष्टींचं सेवन करतात. अगदी कमी वयात, या गोष्टींमुळे होणाऱ्या परिणामांची माहिती नसतानाच या तरुणांनी सेवन सुरू केलेलं असतं. म्हणून आता 22-25 वर्षांचे तरूण आमच्याकडे कॅन्सरच्या उपचारांसाठी येत आहेत."

याशिवाय एम्समध्ये येणाऱ्या हँड अॅण्ड नेक, कोलोन आणि स्तनाच्या कॅन्सरच्या प्रकरणांपैकी 30 टक्के प्रकरणांमध्ये रुग्णाचं वय 35 पेक्षा कमी असल्याचंही डॉ. देव सांगतात.

तर कॅन्सरचा संबंध जीवनशैलीशी असल्याचं मुंबईच्या टाटा मेमोरियल सेंटरमधल्या सेंटर फॉर कॅन्सर एपिडीमिओलॉजीचे संचालक प्राध्यापक. डॉ. राजेश दीक्षित सांगतात.

युरोप आणि अमेरिकेने तंबाखू सेवन रोखण्यासाठी कठोर पावलं उचलल्यानंतर तिथे तंबाखूमुळे होणाऱ्या कॅन्सरचं प्रमाण कमी झाल्याचं ते सांगतात.

तंबाखू सेवनामुळे लोकांना ओरल म्हणजे तोंडाचा, पॅनक्रिएटिक म्हणजेच स्वादुपिंडाचा, सर्विक्स (गर्भायशाचं मुख), ओव्हरीज म्हणजेच अंडाशय, लंग - फुफ्फुसं आणि ब्रेस्ट म्हणजेच स्तनाचा कॅन्सर होत असल्याचं डॉक्टर सांगतात. सामान्य व्यक्ती, सरकार आणि मीडीयाने ही गोष्ट गांभीर्याने घेतल्यास या कॅन्सरवर नियंत्रण मिळवता येऊ शकतं, असंही ते म्हणतात.

कुपोषणाशी संबंध

कॅन्सरमुळे होणाऱ्या मृत्यूंपैकी एक तृतीयांश मृत्यू हे व्यक्तीच्या उंचीपेक्षा त्याचं वजन जास्त असणं, फळं आणि भाज्यांचं कमी सेवन, व्यायाम न करणं, तंबाखू आणि दारूचं सेवन या गोष्टींमुळे होत असल्याचं वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनने म्हटलंय.

भारतामध्ये कॅन्सरची 15.86 लाख प्रकरणं आढळली असून विविध हॉस्पिटल्समध्ये रुग्णांची तपासणी आणि उपचार होत असल्याची माहिती 2018मध्ये लोकसभेच्या प्रश्नोत्तराच्या तासात एका प्रश्नाचं उत्तर देताना केंद्रीय आरोग्य मंत्री हर्षवर्धन यांनी दिली होती. या रुग्णांच्या उपचारांसाठी सर्जरी, रेडिओथेरपी, किमोथेरपी आणि पॅलिएटिव्ह केअर म्हणजेच वेदना कमी करणाऱ्या सुविधा देत असल्याचंही त्यांनी सांगितलं होतं.

जीवनशैली, लोकांमध्ये वाढणारी स्थूलता, सरासरी आयुष्यमानात वाढ आणि तपासणीसाठीच्या सुविधांमध्ये झालेली वाढ यासगळ्यांमुळे भारतात कॅन्सरची प्रकरणं जास्त आढळत असल्याचं डॉक्टर्स म्हणतात.

डॉक्टर्स म्हणतात, स्वातंत्र्य काळात भारतातलं सरासरी आयुष्यमान 40-45 वर्षं होतं. आता ते वाढून 65-70 वर्षं झालंय. भारतात आधी कुपोषण आणि संसर्गामुळे होणारे आजार आढळत पण आता ते बहुतांश प्रमाणात आटोक्यात आणण्यात आले आहेत. लोकसंख्येसोबतच तपासणीसाठीच्या सुविधाही वाढल्याचं डॉक्टर्सचं म्हणणं आहे.

महिलांमधला कॅन्सर

'द ग्लोबल बर्डन ऑफ डिसीज स्टडी' (1990-2016)नुसार भारतातल्या महिलांमध्ये ब्रेस्ट कॅन्सरची प्रकरणं सर्वांत जास्त आढळली आहेत.

या अभ्यासानुसार महिलांमधल्या स्तनांच्या कॅन्सरनंतर सर्व्हिकल कॅन्सर, पोटाचा कॅन्सर, कोलोन आणि रेक्टम आणि लिप अॅण्ड कॅव्हिटी कॅन्सरची प्रकरणं सर्वांत जास्त समोर येत आहेत.

दिल्लीमधल्या राजीव गांधी कॅन्सर इन्स्टिट्यूट अॅण्ड रिसर्च सेंटरमधल्या लंग अॅण्ड ब्रेस्ट रेडिएशन सर्व्हिसेसचे प्रमुख डॉ. कुंदन सिंह चुफान सांगतात, "गावं आणि शहरांमध्ये तुलना केली तर गावांमध्ये सर्व्हिकल आणि शहरांमध्ये स्तनाच्या कॅन्सरची प्रकरणं जास्त आढळतात. पण संपूर्ण भारतातच महिलांमध्ये स्तनांचा कॅन्सर सगळ्यांत जास्त आढळतो. उशीरा लग्न होणं, उशीरा होणारी गर्भधारणा, स्तनपान कमी करणं, वाढता तणाव, जीवनशैली आणि स्थूलपणा ही यामागची कारणं आहेत."

भारतामध्ये वजन वाढताना पोटावर चरबी जमा होते त्यामुळे पित्ताशय, स्तनांचा कॅन्सर आणि कोलोन कॅन्सरची प्रकरणंही आढळत असल्याचं डॉ. राजेश दीक्षित सांगतात.

भारतातल्या कॅन्सरचा इतिहास

कॅन्सरसारखे आजार आणि त्यावरचे उपाय याचा उल्लेख भारतामध्ये आयुर्वेद आणि सिद्ध कालीन पांडुलिपीत आढळतो.

जर्नल ऑफ ग्लोबल ऑन्कॉलॉजीनुसार भारतातल्या मध्ययुगीन साहित्यामध्ये कॅन्सरचा उल्लेख कमी आढळतो, पण कॅन्सरची प्रकरणं आढळल्याचे अहवाल 17 व्या शतकापासून यायला सुरुवात झाली होती.

सन 1860 आणि 1910 दरम्यान भारतीय डॉक्टर्सने केलेल्या तपासण्या, त्यांचे निष्कर्ष आणि कॅन्सरच्या प्रकरणांच्या अहवालांचे भाग प्रसिद्ध झाले होते.