श्राद्ध पक्षात सर्वांत महत्त्वाचा विधी म्हणजे पितृ तर्पण. ‘तर्पण’ या शब्दाचा अर्थ आहे – तृप्त करणे. पाणी, तीळ आणि कुश यांच्या सहाय्याने पितरांना अर्पण करून त्यांच्या आत्म्यांना तृप्त केले जाते. हा विधी केल्याने पितरांची कृपा मिळते, पितृदोष निवारण होते आणि आयुष्यातील अडथळे दूर होतात.
तर्पणाचे प्रकार
ब्रह्मयज्ञांग (यज्ञाच्या वेळी करावयाचे), स्नानांग (नित्य स्नान केल्यानंतर करावयाचे), श्राद्धांग (श्राद्धात केले जाणारे), अशी अनेक विधींची अंगभूत तर्पणे असतात आणि ती त्या त्या प्रसंगी करायची असतात.
तर्पणासाठी योग्य वेळ आणि जागा
तर्पण करण्यासाठी सकाळची वेळ (सूर्योदयानंतर व दुपारपूर्वी) सर्वात उत्तम मानली जाते. दुपारी १२ वाजता पितरांचे श्राद्ध केले जाते.
हे कार्य शक्यतो नदी, सरोवर, कुंड किंवा घरातील स्वच्छ अंगणात करावे.
पवित्र नदीत (जसे गंगा, गोदावरी, नर्मदा) तर्पण केले तर त्याचे विशेष फळ मिळते.
आवश्यक साहित्य
स्वच्छ पितळ/तांबे/स्टीलची पळी किंवा भांडे
तीळ (काळे तीळ अधिक योग्य)
कुश (दर्भ)
पवित्र जल (गंगाजल असल्यास उत्तम)
पितरांचे नाव/गोत्राची माहिती
आसन व स्वच्छ वस्त्र
पितृ तर्पणाची पद्धत (स्टेप-बाय-स्टेप)
1. शुद्धीकरण
प्रथम स्नान करावे.
स्वच्छ वस्त्र नेसून, आसनावर बसावे.
2. संकल्प
हातात पाणी व तीळ घेऊन पितरांच्या स्मरणार्थ संकल्प करावा.
पितरांचे नाव, गोत्र, व पितामह-पितामहींचे स्मरण करावे.
3. तर्पण अर्पण
उजव्या हाताने पाणी व तीळ दक्षिणाभिमुख (दक्षिण दिशेकडे तोंड करून) अर्पण करावे.
प्रत्येक तर्पण करताना “ॐ पितृ देवतायै नम: किंवा “ॐ पितृ गणाय विद्महे जगतधारिणे धीमहि तन्नो पित्रो प्रचोदयात्।” असा मंत्र उच्चारावा.
तीन पिढ्यांतील पितरांना तर्पण केले जाते – पितर, पितामह, प्रपितामह.
4. ब्राह्मण/गरीबांना अन्नदान
तर्पणानंतर ब्राह्मण किंवा गरजू व्यक्तींना अन्नदान करावे.
पक्ष्यांना दाणे, गायींना चारा देणेही पुण्यकारक मानले जाते.
कोण तर्पण करू शकतो?
सामान्यतः घरातील ज्येष्ठ पुरुष तर्पण करतात.
पण ज्येष्ठ नसल्यास अन्य कोणीही श्रद्धेने हा विधी करू शकतो.
काही ठिकाणी महिलाही श्रद्धेने तर्पण करतात.
तर्पणाचे फायदे
पितरांच्या आत्म्यांना शांती मिळते.
पितृदोषाचे परिणाम कमी होतात.
कुटुंबात ऐक्य, समाधान आणि शांती निर्माण होते.
पितरांचे आशीर्वाद मिळाल्याने आरोग्य, आयुष्य व समृद्धी प्राप्त होते.
तर्पणाचे नियम
तर्पण नदीमध्ये नाभीपर्यंत पाण्यात उभे राहून किंवा नदीच्या काठी बसून करावे.
देव आणि ऋषी यांना पूर्वाभिमुख होऊन अन् पितरांना दक्षिणाभिमुख होऊन तर्पण करावे.
देवांचे तर्पण सव्याने, ऋष्यादिकांचे निवीताने आणि पितरांचे अपसव्याने करावे.
तर्पणासाठी दर्भाची आवश्यकता असते. दर्भाच्या अग्रावरून देवांचे, दर्भ मध्यावर दुमडून ऋषींचे आणि दोन दर्भांच्या मूळावरून आणि अग्रावरून पितरांचे तर्पण करावे.
हाताच्या बोटांच्या अग्रभागी असलेल्या देवतीर्थाने देवांना, अनामिका आणि कनिष्ठा यांच्या मूळांतून ऋषींना आणि तर्जनी अन् अंगठा यांचा मध्यभाग यांतून पितरांना तर्पण करावे.
देवांना प्रत्येकी एक, ऋषींना दोन आणि पितरांना तीन अंजली तर्पण द्यावे.
मातृत्रयी असल्यास तीन अंजली, तर इतर स्त्रियांना एक अंजली तर्पण द्यावे.
पितृ तर्पण हा केवळ एक धार्मिक विधी नाही, तर आपल्या पिढ्यांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा एक पवित्र मार्ग आहे. श्रद्धा, शुद्धता आणि साधेपणा यांचा मिलाफ झाल्यास हा विधी निश्चितच फलदायी ठरतो.
