ज्ञानदेवें रचिला पाया
प्र. द. सरदेशमुख
ज्ञानदेवें रचिला पाया । उभारीलें देवालया।।नामा तयाचा किंकर । त्यानें केला हा विस्तार ।।जनार्दन एकनाथ । खांब दिला भागवत।।तुका झालासे कळस। भजन करा सावकाश।। - संत बहिणाबाई या अभंगात तुकाराम महाराजांच्या श्रेष्ठ शिष्या संत बहिणाबाई यांनी महाराष्ट्रातील भागवत-धर्ममंदिराचा पाया श्री ज्ञानदेवांनी घातला असे निक्षून सांगितले आहे. श्री ज्ञानदेवांनी घातलेल्या भक्कम पायाच्या आधारावर हे महाराष्ट्र भागवत धर्ममंदिर, ही वारकरी संप्रदायाची इमारत सुदृढ स्थितीत आजही उभी आहे. लक्षावधी प्रेमळ भक्तांच्या भावजीवनाचे ते आजही विश्वसनीय आलंबन आहे. महाराष्ट्रात आजवर अनेक धर्ममार्गांचे प्रवर्तन करण्यात आले. तथापि भक्कम तात्त्विक, नैतिक तसेच वैचारिक अधिष्ठानाच्या अभावी त्यातील काही धर्मपंथांचा र्‍हास झाला, तर कित्येक धर्मपंथांमध्ये अनेक प्रकारच्या अपप्रवृत्तींचा शिरकाव होऊन शेवटीं अनाचार- भ्रष्ट्राचार माजल्याचे दिसून आले.वारकरी धर्मपंथ मात्र श्री ज्ञानदेवांच्या काळी होता तसाच पवित्र नि तेजसंपन्न आजही आहे. याचे कारण ज्ञानदेवांनी घातलेल्या अतिशय भक्कम व विविधांगी पायांत आहे. आपण जर आस्थेने व श्रद्धेने जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला तर ज्ञानदेवांनी घातलेल्या या भक्कम पायाची विविध अंगे आपणांस स्फटिकाप्रमाणे स्वच्छ दिसू शकतात. आपण भागवत धर्ममंदिराच्या किंवा वारकरी संप्रदायाच्या ज्ञानदेवांनी घातलेल्या पायाची विविध अंगे समजावून घेण्याचा प्रयत्न करूया -1.
पारमार्थिक पाया : |
| गीता सर्वांना - अगदी स्त्री शूद्रांनाही सेव्य असून तिच्यावर सर्वांचा समानतेने अधिकार आहे, म्हणून गीता पवित्र आहे.
|
|
|
श्रीमत् भगवद्गगीता हा पवित्र ग्रंथ आहे, याबद्दल सर्व गीता भाष्याकारांचें एकमत आहे. लोकमान्य टिळकांनी तर गीतेला सर्व धर्मग्रंथांतील 'सर्वांत निर्मळ हिरा' असे म्हटले आहे. गीता पवित्र का? या प्रश्नाचे उत्तर देताना बहुतेक सर्व गीता-भाष्यकार म्हणतात की, गीता पवित्र आहे कारण ते वेदांचे मूळसूत्र आहे. हे त्यांनाही मान्यच आहे, तथापि गीतेच्या पवित्रपणाबद्दलची ज्ञानदेवांची कारण-मीमांसा ही पारंपारिकांपेक्षा थोडीशी निराळी आहे. श्री ज्ञानदेव म्हणतात की वेद आपल्या ठिकाणी संपन्न - श्रीमंत आहेत, परंतु त्यांच्यासारखा कंजूष विद्या-दाता नाहीं. ते फक्त त्रैवर्णिकांच्याच उपयोगी पडले व स्त्री शूद्रांची त्यांनी उपेक्षा केली. ज्ञानदेव म्हणतात, वेदांना आपल्या पूर्वकाळाच्या व्यंगाची जाणीव झाली वे वेदच गीतेचा अवतार घेऊन प्रकट झाले. गीता सर्वांना - अगदी स्त्री शूद्रांनाही सेव्य असून तिच्यावर सर्वांचा समानतेने अधिकार आहे, म्हणून गीता पवित्र आहे. पवित्रतेच्या पारंपरिक कल्पनेपेक्षा ज्ञानदेवांची पावित्र्याची कल्पना थोडी निराळी आहे. त्यांच्या मते जे ज्ञान फक्त भाग्यवंत मूठभरांनाच नव्हे, तर सर्वांना समानतेने उपलब्ध असते तेच ज्ञान पवित्र असते कारण ते सर्वांना समानतेने तारक व उद्वारक असते. या विचाराचा पाया श्री ज्ञानदेवांनी घातला. परमार्थ-मार्गाचा, ज्ञानेश्वरीच्या अध्ययनाचा अधिकारी कोणी? श्री ज्ञानदेव या प्रश्नाचे मोठे मार्मिक उत्तर देतात, की अर्जुनाच्या पंगतीला बसून परमार्थ श्रवण करण्याची ज्याची पात्रता आहे, असा प्रत्येक जण परमार्थ-मार्गाचा अधिकारी आहे, आपण सर्वच जण अर्जुनाच्या पंगतीला बसू शकणारे आहोत. अर्जुन हा सुमती, सुमन, प्रज्ञावंत होता. त्याशिवाय तो गुरुकृपेने अधिकारी झालेला होता. त्यामुळे त्याला सद्योमुक्ति मिळाली. आपण अगदी निरक्षर, अडाणी असलो, तरीही आपण जर नैष्ठिक साधक असू तर त्याच सायुज्यमुक्तीचे अधिकारी आहोत. फरक इतकाच की अर्जुन एका क्षणांत सायुज्यमुक्तीचा अधिकारी झाला. आपण सामन्यांना तीच मुक्ती क्रमाक्रमाने मिळेल. |
| श्रीज्ञानदेव म्हणतात, साधकाने वर्णाश्रमधर्मानुसार त्याच्या वाट्याला आलेल्या नित्य व नैमित्तिक कर्मांचे ईश्वरार्पण बुद्धीने आचरण करून ती चोख म्हणजेच वासनांनी लिप्त न झालेली कर्मे ईश्वर-चरणांवर अर्पण करावीत. |
|
|
2.
साहित्यिक सांस्कृतिक पाया : |
| 'परतत्त्वाचा बोध करणे आणि संसार-दु:ख मूळवणें' हे ज्ञानेश्वरीचे उद्दिष्ट आहे. |
|
|
3.
तात्त्विक पाया - विश्वस्वरूपाचे आकलन : |
| हे विश्वही तितकेच सत्य आहे हा सिद्धांत प्रस्थापित करून जनमानसावर बिंबविला. हाच तो ज्ञानदेवांचा सुप्रसिद्ध चिद्धिलासवाद होय.
|
|
|
4.
लोक-व्यवहाराचा पाया - दीन दुर्बलांची सेवा :मनुष्य ब्रह्मज्ञानी झाला, स्थितप्रज्ञ झाला, अन्त:करणात शांत झाला- मग पुढे काय? नुसते समाधी लावून ध्यानस्थ बसायचे? ज्ञानदेवांसारख्या लोकसेवक संतांना ही वृत्ती पसंत पडणे कदापि शक्य नव्हते. लोकनन्द: समाधिसुखम्। अत: लोकनंदकुरू भव।' असा वसिष्ठांचा श्रीरामाला उपदेश आहे. आत्मज्ञान झालेल्या योगी पुरुषाने निष्क्रियपणे समाजात वावरणे योग्य नव्हे. लोक अशा आत्मज्ञानी, योगी पुरुषाच्या, साधकाच्या संगतीत सुखी, आनंदी, चिंतामुक्त होतात की नही हाच त्यांच्या समाधीचा खरा निकष आहे. जोपर्यंत योगी पुरुषाच्या बारीक -सारीक कृतीत लोकांच्या सुखदु:खांचा विचार घेतला जात नाही, तोपर्यंत त्या योग्याची समाधी दृढ नाही, निर्मलसुद्धा नाही आणि निर्विकल्प तर नाहीच नाही. |
| आईला तिची सगळी मुले सारखीच असतात हे सामान्यत: खरे असले तरी 'वेडेशी बहुआवडी' या न्यायानुसार 'मंदबुद्धी' मुलावर तिची विशेष माया असते. |
|
|
1.
त्यांनी परमार्थ - साधनेचा अधिकार सर्वांना समानतेने उपलब्ध करून दिला. 2. शांत रसाचे अधिष्ठान सर्व संत साहित्याला दिले. 3. ब्रह्मसत्तेइतकेच त्या सत्तेचा विलास असलेले विश्वही सत्य आहे हा चिद्विलासवादी सिद्धांत प्रस्थापित केला. 4. समत्वाच्या पारंपारिक कल्पनेच्या मर्यादा स्पष्ट करून समत्वाच्या पूर्णत्वाकडे जाण्याची प्रेरणा दिली. श्रीज्ञानदेवांनी घातलेल्या या विविधांगी पायाचा परिणाम म्हणून भागवत धर्माचे देवालय आज सातशे वर्षांनंतरही सुस्थितीत उभे आहे व वारकारी पंथ आजही पूर्वीसारखाच सत्त्वसंपन्न, तेजसंपन्न व नीतिसंपन्न अवस्थेत सेवारत आहे.
