रुक्मिणी स्वयंवर प्रसंग सहावा

श्रीगणेशाय नम: ॥ भीमकीचा विवाहसंभ्रम । पाहों आले कृष्ण राम ॥ हें परिसोनि भीमकोत्तम ॥ दर्शना सकाम ऊठिला ॥ १ ॥

भेरी निशाण मृदंग । नाना वाजंत्रे अनेग । पूजासामुग्री घेऊनि साङ्ग । समारंभेसीं पैं आला ॥ २ ॥

कृष्ण देखोंनि सावधान । केलें साष्टांग नमन । कृष्णें दिधलें आलिंगन । विस्मित मन रायाचें ॥ ३ ॥

मूळेंवीण तूं आलासी । परमसुख हें आम्हांसी । शब्देंवीण सोयरा होसी । तूं जाणसी ब्रह्मसूत्र ॥ ४ ॥

वर वरिष्ठ कृष्णदेवो । मनी धरूनि हाची भावो । मधुपर्कविधी पाहा हो । पूजाविधान करीतसे ॥ ५ ॥

नानापरीची उपायनें । वस्त्रें अलंकार भूषणें । अंगिकारिलीं श्रीकृष्णें । जीवींची खूण जाणोनी ॥ ६ ॥

बळिभद्रादि प्रमुख । जे आले यादवादिक । त्यांची पूजा केली देख । यथोचित विधाने ॥ ७ ॥

राव म्हणे श्रीहरी । आतां चलावें नगरांतरीं । समारंभेसीं सहपरिवारीं । चलावें झडकरी कृपाळुवा ॥ ८ ॥

जानवसा नगराआंत । देतां बोलिला कृष्णनाथ । विरोध आम्हां मागधांत । निकट वास करूं नये ॥ ९ ॥

जवळी राहतां बोलाबोली । शोभनामाजी वाढेल कळी । निकरा जाईल रांडोळी । आम्हां आणि रुक्मिया ॥ १० ॥

यासाठीं पाउलें दोन दूरी । राहूं नगराबाहेरी । ठाव द्यावा अंबिकापुरीं । ऎसें श्रीहरी बोलिला ॥ ११ ॥

तंव राव हासिन्नला मनीं । होय बुद्धिमंत शार्ङ्गपाणी । ठाव दिधला अंबिकाभुवनीं । घाव निशाणीं घातला ॥ १२ ॥

राजा म्हणे चक्रपाणीं । मार्ग आहे नगरामधूनी । कृष्णदर्शना उदित राणी । यालागोनि बुद्धि केली ॥ १३ ॥

जाणोनियां तो भावो । रथीं चढला श्रीकृष्णदेवो । आपणाजवळी बैसविला रावो । थोर उत्साहो मांडिला ॥ १४ ॥

लागली वाद्यांची घाई । चवरें ढळती दोहीं बाहीं । बंदीजन गर्जती पाहीं । कृष्णकीर्तीही कीर्तनें ॥ १५ ॥

छेदावया ह्रदयबंध । साधकांमाजी रिघे बोध । तैसा प्रवेशला गोविंद । नगरामाजी निजबळें ॥ १६ ॥

नगरा आला श्रीकृष्ण । नगरनागरिक जन। उतावेळ कृष्णदर्शन । करावया धांविन्नले ॥ १७ ॥

कृष्ण पाहावया नरनारी । मंडपघसणी होतसे भारी । एक चढले माडिया गोपुरीं । पाहावया श्रीहरी स्वानंदें ॥ १८ ॥

कृष्णमुखकमळ सुंदर । जननयन तेचि भ्रमर । तेथेंचि गुंतले साचार । कृष्णआमोदरसभावें ॥ १९ ॥

नयनद्वारें प्राशन । करूनि ह्रदयीं आणीती कृष्ण । सबाह्य पाहाती समान । समदृष्टी कृष्णातें ॥ २० ॥

ऎसा देखोनि श्रीपती । कृष्णमय जाहली वृत्ती । लवों विसरलीं नेत्रपातीं । कृष्णमूर्तीं पाहातां ॥ २१ ॥

घेऊनि निजबोधाची वेताटी । विवेक दृश्याची मांदी लोटी । तैसा सात्त्विक जगजेठी । जनां सकळिकां वारिता ॥ २२ ॥

मागें परमात्मा कृष्णवीर । करूनि निजबोधाचा भार । चालतसे स्थिरस्थिर । आत्मस्थितीच्या पाउलीं ॥ २३ ॥

बोलती नरनारी सकळा । काल मिरविले गे शिशुपाळा । ने देखो नोवरेपणाची कळा । नाहीं जिव्हाळा लग्नाचा॥ २४ ॥

कृष्णा नोवरा भीमकीलागीं । भीमकी होय कृष्णाजोगी । सृष्टी शोभत इंहीच दोघी । तिसरें जगीं न देखॊं ॥ २५ ॥

आमुचें जन्मोजन्मींचें सुकृत । शुद्ध पुण्य जें शोभिवंत । तेणें तरी कृष्णनाथ । भीमकीकांत हो लग्नीं ॥ २६ ॥

ऎसे आशीर्वाद देती । कृष्णरूपीं वेधल्या वृत्ती । प्रत्यावृत्ती हरि पाहती । नाहीं उपरती जनासी ॥ २७ ॥

कृष्णें केला मेळिकार । भीमकें केला आदर थोर । सकळ सैन्य पाहुणेर । यथोचित यादवांतें ॥ २८ ॥

भीमकें देखिलें कृष्णासी । दृष्टी जडली त्या रूपांसी । साखरेवरूनी नुठे माशी । तेवी रायासी जाहलें ॥ २९ ॥

भीमकें पूजिले कृष्णासी । विकल्प वाटेल चैद्यासी । यालागीं सकळीकां रायांसी । पूजा विधीसी मांडिली ॥ ३० ॥

यथा कुल तथा शील । जैसे वीर्य तैसे बळ । तदनुसार राजे सकळ । भीमकें केवळ पूजेलें ॥ ३१ ॥

कृष्ण आणि हलायुध । आले ऎकोनि चैद्य मागध । दचकोनि म्हणती विरोध । थोर आम्हां मांडले ॥ ३२ ॥

कृष्ण आला महाबळी । ऎकोनि चिंतेची काजळी । वाढिन्नली ह्रदयकमळीं । तोडें काळीं तेणे झालीं ॥ ३३ ॥

मागध परस्परें आपणांत । कुजबुज करूं लागले बहुत । एकमेकांते खुणवित । समस्त त्यात मीनले ॥ ३४ ॥

भीमकें पूजिलें कृष्णासी । केला मधुपर्क विधानेंसी । तोही मीनला आहे त्यांसी । आहाच आम्हांसीं सोयरीक ॥ ३५ ॥

लग्न लागलियापाठीं । कायसी यादवांची गोष्टी । कार्य करूं दाटोदाटी । आम्ही जगजेठी असतां ॥ ३६ ॥

रुक्मिया आहे आम्हांकडे । भीमके सात्त्विक तें बापुडे । म्हातारपणीं जाहलें वेडें । त्यांचे त्यापुढें काय चाले ॥ ३७ ॥

वेगीं विस्तारा पां फळ । सन्नद्ध जाले वीर सकळ । तूर्ये लागली प्रबळ । घावो निशाणी घातला ॥ ३८ ॥

शुद्धमती म्हणे रायासी । तुम्ही विसरलेति कुळधर्मासी । कन्या न्यावी अंबिकेसी । गौरीहरासी पूजावया ॥ ३९ ॥

तंव रायाचा ज्येष्ठ कुमर । ऎकोनि कोपा चढिन्नला थोर । मिथ्या बायकांचा विचर । केंवि साचार मानितां ॥ ४० ॥

आत्मबुद्धिहितार्थाय गुरुबुद्धिर्विशेषत: । परबुद्धिर्विनाशाय स्त्रीबुद्धि: प्रलयावहा ॥ १ ॥

आपुली बुद्धी ते हितासी । गुरुबुद्धि त्याहून विशेषी । परबुद्धि विनाशाशी । मूळ प्रळयासी स्त्रीबुद्धि ॥ ४१ ॥

अंबालयीं यादव वीर । उतरले असती अकर्माकार । हिरोनी नेतील सुंदर । लाज थोर होईल ॥ ४२ ॥

ऎसें बोले रुक्मिया वीर । करूं नये आणीक विचार । कार्य साधावें सत्वर । मग हो कां भलतेंचि ॥ ४३ ॥

राजा म्हणे कट-कटा । व्यर्थ आलासी मझिया पोटा । नव्हेसी वीरवृत्तिलाठा । अतिकरंटा नपुंसक ॥ ४४ ॥

अजि कळली तुझी बुद्धी । वाटीव उसधी हांडिया-सांधी । हागीर भ्याड तूं त्रिशुद्धी । गाढा बुद्धि नव्हेसी ॥ ४५ ॥

वर्मी खोंचला रुक्मिया । कन्या नेईन अंबालया । ख्याती लावीन यादवां तयां । मज कोपलिया कोण साहे ॥ ४६ ॥

ऎसें होतें माझे पोटीं । लग्न लागलियांपाठीं । दोघें वधूवरें गोमटी । न्यावीं भेटी जगदंबे ॥ ४७ ॥

ऎसा नव्हेचि कुळधर्म । लग्नापूर्वील हा नेम । सिद्धी पाववीन सुगम । पराक्रम पाहें माझा ॥ ४८ ॥

ऎसें सांगोनि रायासी । वेगीं आला चैद्यांपासीं । गुज सांगतसे तयांसी । विघ्न लग्नाली वोढवलें ॥ ४९ ॥

कृष्णाकडे आमुचा पिता । जीवेंभावें तिकडेच माता । कार्याकारण प्रपंचता । मिथा दाविती आम्हांकडे ॥ ५० ॥

ऎका आमुच्या कुळधर्मासी । नोवरी न्यावी अंबिकेसीं । सन्नद्ध होऊन दळभारेंसी । आलें तुम्हांसी पाहिजे ॥ ५१ ॥

येरीकडे चौथे बंधु । घेऊनि निघाले जी वधु । करूनि दळभारु सन्नद्ध । महावीर उदित ॥ ५२ ॥

मी तरी परवडी आढावाची । शस्त्रें उघडीं हातीं त्यांचीं । मागें परवडी धनुर्धरांची । शितें धनुष्यासी वाइलीं ॥ ५३ ॥

तयामागें वीर घोडीं । रथ जोडियले जोडी । वर बैसले परवडीं । शस्त्रें उघडीं झळकती ॥ ५४ ॥

तयामागें कुंजरथाट । गळां सांखळिया एकवट । खिळिले चालती गजघंट । दुर्ग अचाट सैन्याचे ॥ ५५ ॥

भक्तजनाचिया काजा ॥ जेवीं करिती आवरणपूजा । तेवी सैन्य रचिलें वोज । कृष्णभाजा भीमकिया ॥ ५६ ॥

नातरी उपासनायंत्र । तैसें दिसे सैन्यसूत्र ॥ भीमकी मध्यपीठ पवित्र । कृष्णक्षेत्रे निजबीज ॥ ५७ ॥

जेवीं साधनचतुष्टयसंपत्ती । परमात्मयासन्मुख करिती वृत्ती । तैसे चौघे बंधू घेऊनि येती । कृष्णासन्मुख भीमकी॥ ५८ ॥

नातरी जैसे चारी वेद । उपनिषदें करिती बोध । वृत्ति स्वयें देखे निजपद । तैसे बंधू भीमकीसी ॥ ५९ ॥

नातरी चारी पुरुषार्थ जैसे । भक्तापाशीं येती आपैसे । चारी बंधू जाण तैसे । भीमकीसरिसे चालती ॥ ६० ॥

वैराग्य विवेकाचेनि बळी । तैसा रुक्मरथ रक्ममाळी । मागें पुढें जी सांभाळी । परिके जवळी येऊं नेदी ॥ ६१ ॥

स्वानंद आणि अनुभवू । जीवाहून आवडती बहू । तैसे रुक्मकेली रुक्मबाहू । दोघे भाऊ दोहीं भागी ॥ ६२ ॥

ऎसे भीमकीच्या चहूं भागीं । चौघे बंधू रंगले रंगीं । भीमकीसवें चालती वेगीं । धन्य जगीं रुक्मिणी ॥ ६३ ॥

वडील बंधु चौघांहूनी ॥ जो अतिगर्वित अभिमानी । तो सांडिलासे त्यजूनी । साधुजनीं जेवि निंदा ॥ ६४ ॥

कृष्णद्वेषिया तो खरा । मिळणी मीनला असुरां । म्हणूनि त्यजिला परबाहिरा । नव्हे सोयिरा निजाचा ॥ ६५ ॥

भोग त्यजूनि वैरागी ॥ योगसाधना निघे योगी । तैसी माया माहेर सांडूनि वेगीं । चरणचाली निघाली ॥ ६६ ॥

लोकप्रतिष्ठा महंती । बैसावें अश्वगजरथीं । जेणें होय कृष्णप्राप्ती ॥ भीमकी गती ते जाणे ॥ ६७ ॥

पारिखा पाई कृष्ण ठाके । हें बोलणें समूळ लटिकें । ऎसें जाणोनि निष्टंकें । चरणीं चामके वैदर्भी ॥ ६८ ॥

कृष्णचरणीं जडलें मन ॥ यालगीं वाचें पडलें मौन । दृढ लागलें अनुसंधान । सहजस्थिती चालली ॥ ६९ ॥

आत्मसाक्षात्कारवृत्ती । अनिवार अहिंसादिक येती । तेवीं भीमकीसवें समस्ती । सखिया धांवती स्वानंद ॥ ७० ॥

जे कां निरपेक्ष मानसीं । सिद्धी तिष्ठती सेवेसी । तैसा सखिया भीमकीपाशीं । उपचारेंसी चालती ॥ ७१ ॥

वडिलांमाजी वडीलपणीं । निजशांतीची स्वामिणी । वागवीतसे रुक्मिणी । अग्रगणी सकळिकां ॥ ७२ ॥

बोधपुत्राच्या जननी । ब्रह्मवेत्त्याच्या ब्राह्मणी । अकामकामाचिया कामिनी ॥ सवें सुवासिनी चालती ॥ ७३ ॥

जैसा अनुहताचा गजर । तैसीं तुरें वाजती अपार । नादें कोंदले अंबर । शब्दाकार नभ झालें ॥ ७४ ॥

पहिले उठिले घंटानाद । मागें किंकिणींचे शब्द । मधुर शंखांचे अनुवाद । वीणावेणू रुणझुणती ॥ ७५ ॥

नादें उठिल्या झल्लरी । मृदंगध्वनी त्यामाझारीं । निशाणीं दुमदुमिल्या भेरी । नादाभीतरी मन निवे ॥ ७६ ॥

कृष्णकीर्तीचिया कीर्तनीं । चौघीजणी गाती गाणीं । त्यापुढें नाचणी नाचती । चारी मुक्ती उदास । ७७ ॥

कृष्ण वर्णावया श्रेष्ठ । चौघे गर्जताती भाट । अठरा मागध अतिउद्भट । वंशावळी वर्णिती ॥ ७८ ॥

कळा वाढविती शब्द । साहीजणांशी विवाद । युक्तिप्रयुक्तीचे बोध । नाना छंद शब्दांचे ॥ ७९ ॥

पातली अंबिकेचें रंगण । केलें करचरणक्षालन । रुक्मिणीचें सावध मन । शुद्धाचमन तिनें केलें ॥ ८० ॥

श्रद्धापूजेचे संभार । शुद्ध सुमनांचे पैं हार । चिद्रत्‍नांचे अलंकार । विरजांबर पूजेसी ॥ ८१ ॥

देवालया आली हरिखें । अंबा पाहतां कृष्णाचि देखे । येणे रूपें यदुनायकें । पाणिग्रहण करावे ॥ ८२ ॥

सावध होऊनि पाहे चित्ता । म्हणे हे आमुची कुळदेवता । आपुल्या रूपें दावी अनंता । होईल भर्ता निश्चित ॥ ८३ ॥

हरिखें ओसंडली पोटीं । मग बांधिली शकुनगाठीं । अतिउल्हासें गोरटी । पूजा विधीसीं मांडिली ॥ ८४ ॥

षोडशोपचारीं पूजा । करिती जाहली भीमकात्मजा । विधी सांगती द्विजभाजा । गरुडध्वजप्राप्तीसी ॥ ८५ ॥

वस्त्रें अलंकार भूषणें । नाना उपचार बलिदानें । दीपावली नीरांजने । सावधानें अर्पिलीं ॥ ८६ ॥

कृष्ण धरूनियां मानसीं । भीमकी पूजी द्विजपत्‍न्यांसी । जें जें बोलिलें विधीसी । तें ते त्यांसी दिधलें ॥ ८७ ॥

निंबें नारिंगे नारिकेळे । अपूप लाडू अमृतफळें । इक्षुदंड आंबे केळें । सुवासिनींसी दिधलीं ॥ ८८ ॥

मुक्ताफळेंसीं आभरणें । सौभाग्यद्रव्यें कंठाभरणें । हळदी जिरें लवण धणे । दिधलीं वाणें नारींसी ॥ ८९ ॥

होती नीलोत्पलांची माळ । ते घातली जगदंबेच्या गळां । वर देईं वो घनसांवळां । उचितकळां आजिच्या ॥ ९० ॥

म्हणॊनि विसर्जिलें मौन । करूं आदरिलें स्तवन । मनामागें ठेवोनि मन । सावधान स्तवनासी ॥ ९१ ॥

जयजय वो अव्यक्तव्यक्ती । जयजय वा अमूर्तमूर्ती । जयजय वो विश्वस्फूर्ती । चिच्छक्ती चिन्मात्रे ॥ ९२ ॥

जयजय वो जगदंबे । जयजय वो आरंभस्तंभे । जयजय वो सौभाग्यशोभे । स्वयंस्वयंभे कुमारी ॥ ९३ ॥

जयजय वो अनादि । नाकळसी तूं मनोबुद्धी । देवोदेवी इंही शब्दीं । तूं त्रिशुद्धी नांदसी ॥ ९४ ॥

शिवा तुझेनि शिवपण । जीवा तुझेनि जीवपण । देवा तुझेनि देवपण । निजकारण तूं माये ॥ ९५ ॥

तुझेनि शब्दांदिका शोभा । तुझेनि नभत्व आले नभा । तूंचि मूळ प्रारंभा । विश्वकदंबा जीवन तूं ॥ ९६ ॥

तुझी उघडलिया दृष्टी । नांदो लागे सकळ सृष्टी । तुवां उपेक्षिलियापाठीं । देवांही नुठी देवपण ॥ ९७ ॥

ॐ पुण्याहं सुमुहूर्ती । लग्न लावणें तुझे हातीं । मज नोवरा श्रीपती । समूळ कर्ती तूं माये ॥ ९८ ॥

ऎसा स्तुतिवाद करितां । कंठीची माळ आली हाता । येचि माळें श्रीकृष्णनाथा । वरीन आतां निर्धारें ॥ ९९ ॥

महाप्रसाद सर्वथा । म्हणोनि चरणीं ठेविला माथा । आशीर्वाद देती समस्ता । पतिव्रता द्विजपत्‍न्या ॥ १०० ॥

येणें उल्हासें सुंदरा । वरूं निघे श्रीकृष्णवरा । स्वानुभवाचा सेवक खरा । त्यातें करी धरूनी ॥ १०१ ॥

भीमकीसौंदर्य अमूप । जिचेनि जगा नांव रूप । तिचे लावण्याचे दीप । मुख्य स्वरूप केवीं वर्णूं ॥ १०२ ॥

जियेतें स्रजूं न शके चतुरानन । कृष्णप्रभावें स्वरूप पूर्ण । तिचिया स्वरूपाचें वर्णन । एका जनार्दन वर्णीतसे ॥ १०३ ॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणें दशमस्कंधे हरिवंशसंहितासंमते रुक्मिणीस्वयंवरे अंबिकापूजनं नाम षष्ठ: प्रसंग: ॥६॥

॥ श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥