डॉ भीमराव आंबेडकरांचे शिक्षण

प्राथमिक शिक्षण

आंबेडकरांनी 7 नोव्हेंबर 1900 रोजी सातारा नगर येथील राजवाडा चौकात असलेल्या शासकीय हायस्कूल (आताचे प्रतापसिंह हायस्कूल) येथे इंग्रजीच्या पहिल्या वर्गात प्रवेश घेतला. या दिवसापासून त्यांची शैक्षणिक कारकीर्द सुरू झाली, म्हणून महाराष्ट्रात 7 नोव्हेंबर हा दिवस विद्यार्थी दिन म्हणून साजरा केला जातो. त्यावेळी त्यांना 'भिवा' म्हणत. त्यावेळी 'भिवा रामजी आंबेडकर' या शाळेत त्यांचे नाव हजेरी नोंदवहीत अनुक्रमांक - 1914 वर नमूद करण्यात आले होते. भीमरावांनी इंग्रजी चौथ्या इयत्तेची परीक्षा उत्तीर्ण केल्यावर अस्पृश्यांमध्ये एक सार्वजनिक सोहळा म्हणून साजरा करण्यात आला, कारण अस्पृश्यांसाठी ते असामान्य होते. त्यांचे कौटुंबिक मित्र आणि लेखक दादा केळुसकर यांनी लिहिलेले 'बुद्ध की जीवनी' हे पुस्तक त्यांना भेट देण्यात आले होते. हे वाचल्यानंतर त्यांना प्रथमच गौतम बुद्ध आणि बौद्ध धर्माची ओळख झाली आणि त्यांच्या शिकवणीने ते प्रभावित झाले.

माध्यमिक शिक्षण

1897 मध्ये, आंबेडकरांचे कुटुंब मुंबईत आले जेथे त्यांनी एल्फिन्स्टन रोडवरील सरकारी हायस्कूलमध्ये शिक्षण घेतले.

मुंबई विद्यापीठात पदवीपूर्व अभ्यास

1907 मध्ये त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि पुढील वर्षी त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश केला, जो बॉम्बे विद्यापीठाशी संलग्न होता. या स्तरावर शिक्षण घेणारे ते त्यांच्या समुदायातील पहिले होते.

1912 पर्यंत, त्यांनी बॉम्बे विद्यापीठातून अर्थशास्त्र आणि राज्यशास्त्रात बॅचलर ऑफ आर्ट्स (बीए) मिळवले आणि बडोदा राज्य सरकारमध्ये काम करायला गेले. त्यांची पत्नी नुकतीच त्यांच्या नवीन कुटुंबात राहायला गेली होती आणि कामाला लागली होती जेव्हा त्यांना त्यांच्या आजारी वडिलांना भेटण्यासाठी मुंबईला परतावे लागले होते, त्यांचे 2 फेब्रुवारी 1913 रोजी निधन झाले होते.

कोलंबिया विद्यापीठात पदव्युत्तर अभ्यास

आंबेडकर कोलंबिया विद्यापीठात विद्यार्थी म्हणून (1915-1917) 1913 मध्ये, वयाच्या 22 व्या वर्षी, आंबेडकर युनायटेड स्टेट्समध्ये गेले जेथे त्यांना सयाजीराव गायकवाड तिसरे (बडोद्याचे गायकवाड) यांनी स्थापन केलेल्या योजनेअंतर्गत न्यूयॉर्क शहरातील कोलंबिया विद्यापीठात पदव्युत्तर शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी तीन वर्षांसाठी $11.50 मिळाले. दरमहा बडोदा राज्य शिष्यवृत्ती प्रदान करण्यात आली. तेथे पोहोचल्यानंतर लवकरच ते पारशी मित्र नवल भटेना यांच्यासोबत लिव्हिंगस्टन हॉलमध्ये स्थायिक झाले. जून 1915 मध्ये त्यांनी मास्टर ऑफ आर्ट्स (एमए) परीक्षा उत्तीर्ण केली, मुख्य विषय म्हणून अर्थशास्त्र आणि इतर विषयांसह समाजशास्त्र, इतिहास, तत्त्वज्ञान आणि मानववंशशास्त्र. त्यांनी पदव्युत्तर पदवीसाठी प्राचीन भारतीय वाणिज्य (प्राचीन भारतीय वाणिज्य) संशोधन कार्य सादर केले. आंबेडकरांवर जॉन ड्यूई आणि लोकशाहीवरील त्यांच्या कार्याचा प्रभाव होता.

1916 मध्ये, त्यांना त्यांच्या दुसऱ्या प्रबंधासाठी, नॅशनल डिव्हिडंड ऑफ इंडिया - ए हिस्टोरिक अँड अॅनालिटिकल स्टडीसाठी द्वितीय मास्टर ऑफ आर्ट्स देण्यात आला आणि अखेरीस ते लंडनला गेले. ब्रिटिश भारतातील त्यांच्या तिसर्‍या प्रबंधासाठी त्यांनी 1916 मध्ये अर्थशास्त्रात पीएचडी प्राप्त केली, त्यांचा प्रबंध प्रकाशित केल्यानंतर 1927 मध्ये अधिकृतपणे पीएचडी प्रदान केली. 9 मे रोजी त्यांनी मानववंशशास्त्रज्ञ अलेक्झांडर यांच्याकडून पीएचडी प्राप्त केली. त्यांनी संशोधन सादर केले. गोल्डनवेझरने आयोजित केलेल्या परिसंवादात भारतातील जाती त्यांची व्यवस्था, उत्पत्ती आणि उत्क्रांती या शीर्षकाचा पेपर, जो त्यांचा पहिला प्रकाशित पेपर होता. त्यांना मिळालेल्या शिष्यवृत्तीचा त्यांनी तीन वर्षांच्या कालावधीसाठी वापर करून अमेरिकेतील त्यांचा अभ्यासक्रम अवघ्या दोन वर्षात पूर्ण केला आणि 1916 मध्ये लंडनला गेले.

डॉ भीमराव आंबेडकर 1922 मध्ये बॅरिस्टर म्हणून

ऑक्टोबर 1916 मध्ये, ते लंडनला गेले आणि त्यांनी ग्रेज इन येथील बॅरिस्टर कोर्स (कायदा अभ्यास) तसेच लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये प्रवेश घेतला, जिथे त्यांनी अर्थशास्त्रातील डॉक्टरेट प्रबंधावर काम करण्यास सुरुवात केली. जून 1917 मध्ये, बडोदा राज्यातील त्यांची शिष्यवृत्ती संपुष्टात आल्याने त्यांना तात्पुरते शिक्षण सोडून भारतात परतावे लागले. परंतु आल्यावर त्यांचे पुस्तक संग्रह जर्मन पाणबुडीच्या टॉर्पेडोने बुडालेल्या जहाजापासून वेगळ्या जहाजात पाठवले गेले. हा पहिला महायुद्धाचा काळ होता. डॉ भीमराव आंबेडकर बडोदा राज्याचे लष्कर सचिव म्हणून काम करत असताना अचानक त्यांच्या आयुष्यात पुन्हा एकदा भेदभाव झाल्यामुळे निराश झाले आणि त्यांनी खाजगी शिक्षक आणि लेखापाल म्हणून नोकरी सोडली. त्याने स्वतःचा सल्ला व्यवसाय देखील सुरू केला जो त्याच्या सामाजिक स्थितीमुळे अयशस्वी झाला. मुंबईचे माजी गव्हर्नर लॉर्ड सिडनम या त्यांच्या एका इंग्रजामुळे त्यांना मुंबईच्या सिडनम कॉलेज ऑफ कॉमर्स अँड इकॉनॉमिक्समध्ये राजकीय अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून नोकरी मिळाली. 1920 मध्ये कोल्हापूरचे शाहू महाराज आपल्या पारशी मित्राच्या मदतीने आणि काही वैयक्तिक बचतीच्या मदतीने पुन्हा एकदा इंग्लंडला परत येऊ शकले आणि 1921 मध्ये त्यांनी मास्टर ऑफ सायन्स (M.Sc.) मिळवले, ज्यासाठी त्यांनी 'प्रांतीय' पदवी मिळविली. 'प्रोवेन्शियल डीसेन्ट्रलाईज़ेशन ऑफ इम्पीरियल फायनेन्स इन ब्रिटिश इण्डिया' (ब्रिटिश भारतातील शाही अर्थव्यवस्थेचे प्रांतीय विकेंद्रीकरण) सादर केले. त्यांची ब्रिटिश बारमध्ये बॅरिस्टर म्हणून नियुक्ती झाली.

"द प्रॉब्लेम ऑफ द रुपी: इट्स ओरिजिन अँड इट्स सोल्युशन" या विषयावर त्यांचा प्रबंध होता. लंडनमधील शिक्षण पूर्ण करून भारतात परतले, भीमराव आंबेडकर तीन महिने जर्मनीत राहिले, तेथे त्यांनी बॉन विद्यापीठात अर्थशास्त्राचा अभ्यास सुरू ठेवला. मात्र वेळेच्या कमतरतेमुळे ते विद्यापीठात जास्त काळ राहू शकले नाहीत. त्यांची तिसरी आणि चौथी डॉक्टरेट (LL.D., कोलंबिया विद्यापीठ, 1952 आणि D.L.D., उस्मानिया विद्यापीठ, 1953) मानद पदवी होती.