भारतीय राजकारणात खोलवर प्रभाव टाकणारे आणि भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांची चौथी पिढी आता लोकांमध्ये आहे. त्यात काही कार्यकर्ते आहेत तर काही दलित चळवळ बळकट करण्यात हातभार लावत आहेत. आंबेडकर हे नाव या देशात खूप प्रसिद्ध आहे. आंबेडकरांचे कुटुंब किती मोठे होते ते जाणून घेऊया. त्यानंतर या कुटुंबाचे काय झाले? घरातील सदस्यांनी काय केले?
डॉ. आंबेडकर यांना पाच अपत्ये झाली, पण यशवंत वगळता इतर चार मुले बालपणातच मरण पावली. रमाबाई 15 वर्षांच्या असताना त्यांचा विवाह झाला. तेव्हा रमा या 9 वर्षांच्या होत्या. रामा यांचे वयाच्या 37 व्या वर्षी निधन झाले. जरी त्या बराच काळ आजारी राहिल्या तरी आंबेडकरांच्या प्रगती आणि उच्च शिक्षणासाठी त्यांचे योगदान आणि समर्पण खूप मोठे होते.
डॉ. आंबेडकरांनीही त्यांच्या ‘दॅट्स ऑन पाकिस्तान’ या पुस्तकातून त्यांच्या त्याग आणि कुटुंबाप्रती समर्पणाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली. 1941 मध्ये प्रकाशित झालेले हे पुस्तक त्यांनी त्यांची पहिली पत्नी रमाबाई यांना समर्पित केले. 1935 मध्ये प्रदीर्घ आजाराने रमाबाईंचे निधन झाले.
चाळीशीच्या दशकात आंबेडकरांची तब्येत ढासळू लागली आणि त्यांचा मधुमेह शरीरावर नियंत्रणाबाहेर होत होता, तेव्हा मुंबईत डॉक्टर म्हणून सविता यांनी आंबेडकरांना बरे केले. त्या ब्राह्मण कुटुंबातील होत्या. आंबेडकरांनी त्यांच्याशी दुसरे लग्न केले. मात्र आंबेडकरांच्या कुटुंबात या लग्नाला विरोध होता. 1948 मध्ये सवितासोबत त्यांचा विवाह झाला होता.
आंबेडकरांनी नंतर पुस्तकाच्या रूपात सविताबद्दल लिहिले की तिच्या उपचाराने त्यांचे आयुष्य 08-10 वर्षांनी वाढले. 2003 मध्ये सविता यांच्या मुंबईत मृत्यू झाला. त्यांच्या नंतरच्या वर्षांत, त्यांनी आंबेडकरांनी स्थापन केलेल्या रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडियामध्ये देखील सक्रिय होत्या.
यशवंत आंबेडकर 5 भावंडांमध्ये एकटेच जगले. बाकी सर्वजण बालपणीच मरण पावले. ते त्यांच्या वडिलांच्या मार्गावर चालू राहिला. आंबेडकरी बौद्ध चळवळीलाही त्यांनी दीर्घकाळ बळ दिले. ते बुद्धिस्ट सोसायटी ऑफ इंडियाचे अध्यक्ष झाले. यशवंत एक वृत्तपत्र काढायचे, त्यात ते मुख्य संपादक होते. त्यांनी दोन पुस्तकेही लिहिली. पुढे ते महाराष्ट्र विधान परिषदेचे सदस्यही झाले. राजकारणातही ते सक्रिय झाले. 1977 मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला तेव्हा त्यांच्या अंत्ययात्रेत 10 लाख लोकांचा जमाव उपस्थित होता यावरून त्याचा प्रभाव दिसून येतो. त्यांना चार मुले होती. तीन मुलगे आणि एक मुलगी.
प्रकाश आंबेडकर हे बाबासाहेबांनंतरच्या या कुटुंबातील तिसऱ्या पिढीतील आहेत. यशवंत यांचा मोठा मुलगा. महाराष्ट्राच्या राजकारणात त्यांचा मोठा प्रभाव आहे. दलितांच्या चळवळीशी त्यांचा संबंध राहिला आहे. ते लोकप्रियही आहे. समाजसेवक म्हणूनही त्यांची ओळख आहे. ते भारिप बहुजन महासंघाचे संस्थापक व राष्ट्रीय अध्यक्ष आहेत. 2018 मध्ये त्यांनी वंचित बहुजन आघाडीची स्थापना केली. ते दोन वेळा लोकसभेवर निवडून आले आहेत आणि एकदा राज्यसभेवर आहेत. प्रकाश यांनी अनेक पुस्तकेही लिहिली आहेत.
आनंदराज आंबेडकर हे डॉ. आंबेडकरांचे दुसरे नातू आहेत. त्यांनी इंजिनीअरिंग केले पण राजकारणात सक्रिय आहे. त्यांनी रिपब्लिकन सेना स्थापन केली, ते त्याचे नेता आहे. आनंदराज यांना साहिल आणि अमन ही दोन मुले आहेत. यशवंतरावांचा तिसरा मुलगा भीमराव याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही.
डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांची एकुलती एक नात आणि यशवंत राव यांची मुलगी रमा आनंद यांचा विवाह आनंद तेलतुंबडे यांच्याशी झाला होता. आनंद हे गोवा इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंटमध्ये प्राध्यापक आहेत. अनेक वृत्तपत्रांमध्ये ते स्तंभलेखन करत असतात. तसे, इंजिनीअरिंग केल्यानंतर त्यांनी आयआयएम अहमदाबादमधून मॅनेजमेंटचा कोर्स केला आणि त्यानंतर भारत पेट्रोलियममध्ये मोठ्या पदावर होते. त्यानंतर ते शैक्षणिक क्षेत्राकडे वळले. देशातील जातिव्यवस्थेवर त्यांनी बरेच लिखाण केले आहे. प्राची आणि रश्मी या त्यांच्या मुली आहेत, त्या दोघीही दीन-दलितांसाठी लिहित राहतात.
डॉ. आंबेडकरांच्या चौथ्या पिढीचे प्रतिनिधित्व त्यांच्या अनेक चुलत भावांसह सुजात करतात. 26 वर्षीय सुजात सध्या ट्विटरवर खूप सक्रिय आहे. ते सार्वजनिक सभा घेतात, ज्यात खूप गर्दी जमते. त्यांचे कुरळे केसही त्यांना वेगळा लुक देतात. सुमारे तीन वर्षांपूर्वी त्यांनी दलित आणि दलितांसाठी एक वेबसाइट सुरू केली, ज्यामध्ये ते त्यांना बळ देण्याचे काम करतात. फर्ग्युसन कॉलेजमधून पत्रकारितेची पदवी घेतली असली तरी प्रकाश आंबेडकर यांचा मुलगा सुजात राजकारणात वडिलांना साथ देत आहे. कॉलेजमधील रॉक बँडचेही ते सदस्य होते.
