भारताची राष्ट्रीय चिन्हे भारतीय अस्मिता आणि वारशाचा मूलभूत भाग आहेत. ही चिन्हे कोणत्याही देशाच्या संस्कृतीचे प्रतीक असतात. या लेखाद्वारे भारताच्या राष्ट्रीय अस्मितेची चिन्हे, त्यांचा अर्थ यांचा अभ्यास करूया.
प्रत्येक राष्ट्राची ओळख त्यांच्या राष्ट्रीय चिन्हांवरून होते. वेगवेगळ्या देशांच्या राष्ट्रीय चिन्हांचा स्वतःचा इतिहास, व्यक्तिमत्व आणि वेगळेपण आहे. भारताची राष्ट्रीय चिन्हे हे त्याचे प्रतिबिंब आहेत आणि जगासमोर भारताची वेगळी प्रतिमा निर्माण करण्यात मदत करतात असे म्हटल्यास चुकीचे ठरणार नाही. ते जगाची सकारात्मक वैशिष्ट्ये देखील दर्शवतात. या लेखाद्वारे भारताची राष्ट्रीय चिन्हे, त्यांचे अर्थ इत्यादींचा अभ्यास करूया.
भारताचे राष्ट्रीय चिन्ह
1. भारताचा राष्ट्रीय ध्वज - तिरंगा
22 जुलै 1947 रोजी भारतीय संविधान सभेने राष्ट्रध्वज तिरंगा स्वीकारला. तिरंग्यामध्ये भगवा, पांढरा आणि हिरवा समान प्रमाणात आडव्या पट्टे असतात, म्हणून भारताच्या राष्ट्रध्वजाला तिरंगा म्हणतात. ध्वजाच्या रुंदी आणि लांबीचे गुणोत्तर अनुक्रमे 2:3 आहे. यामध्ये पांढऱ्या रंगाच्या पट्टीच्या मध्यभागी एक गडद निळे वर्तुळ बनवले आहे, ज्यामध्ये 24 स्पोक बनवले आहेत. तुम्हाला माहीत आहे का की हे चक्र सारनाथ येथील अशोक स्तंभावरून घेतले आहे. तिरंग्यातील भगवा रंग त्याग आणि बलिदानाचे प्रतीक आहे, पांढरा रंग सत्य, शांती आणि पवित्रतेचे प्रतीक आहे आणि प्रत्येक रंग देशाच्या समृद्धीचे प्रतीक आहे.
2. भारताचे राष्ट्रीय चिन्ह - अशोक स्तंभ
अशोक स्तंभ भारताचे राष्ट्रीय चिन्ह, अशोक स्तंभ हे मौर्य साम्राज्याच्या सम्राट अशोकाने सारनाथ येथे बांधलेल्या स्तंभावरून प्राप्त झाले आहे. 26 जानेवारी 1950 रोजी भारत प्रजासत्ताक झाला तेव्हा ते स्वीकारण्यात आले. अशोकाचे स्तंभ शिखरावर देवनागरी लिपीत लिहिलेले आहे “सत्यमेव जयते” (सत्य हा एकमेव विजय आहे) जो मुंडक उपनिषद (पवित्र हिंदू वेदाचा भाग) मधून घेतला आहे.
या स्तंभाच्या शिखरावर चार सिंह उभे आहेत, ज्यांचा मागचा भाग खांबांना जोडलेला आहे. तसेच संरचनेच्या समोर धर्मचक्र (कायद्याचे चाक) आहे. भारताचे प्रतीक शक्ती, धैर्य, अभिमान आणि विश्वास दर्शवते. चाकाच्या प्रत्येक बाजूला एक घोडा आणि बैल आहे. त्याचा वापर राज्य चिन्ह, 2005 च्या भारतीय कलमांतर्गत नियंत्रित आणि प्रतिबंधित आहे.
3. भारताचे राष्ट्रगीत - जन गण मन
भारताचे राष्ट्रगीत 'जन गण मन' हे 24 जानेवारी 1950 रोजी संविधान सभेने अधिकृतपणे स्वीकारले. हे गाणे रवींद्रनाथ टागोर यांनी लिहिले होते. हे पहिल्यांदा 27 डिसेंबर 1911 रोजी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या कलकत्ता अधिवेशनात गायले गेले. संपूर्ण गाणे किंवा राष्ट्रगीत गाण्यासाठी अंदाजे 52 सेकंद लागतात, जरी लहान आवृत्ती (पहिल्या आणि शेवटच्या ओळी) पूर्ण होण्यासाठी फक्त 20 सेकंद लागतात.
भारताचे राष्ट्रगीत आहे:
जनगणमन-अधिनायक जय है भारतभाग्यविधाता!
पंजाब सिंधु गुजरात मराठा द्राविड़ उत्कल बंग
विंध्य हिमाचल यमुना गंगा उच्छलजलधितरंग
तब शुभ नामे जागे, तब शुभ आशिष मागे,
गाहे तब जयगाथा।
जनगणमंगलदायक जय हे भारतभाग्यविधाता!
जय है, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे।।
4. भारताचा सर्वोच्च राष्ट्रीय पुरस्कार - भारतरत्न
हा भारताचा सर्वोच्च राष्ट्रीय पुरस्कार आणि सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. भारतरत्न पुरस्काराने विशेष कामगिरी करणाऱ्या व्यक्तींना सन्मानित केले जाते. यामध्ये विज्ञान, कला, साहित्य, क्रीडा आणि सार्वजनिक सेवा या क्षेत्रांचा समावेश आहे. भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद यांनी 2 जानेवारी 1954 रोजी या पुरस्काराची स्थापना केली होती. हा पुरस्कार ज्याला मिळेल त्याला पदक दिले जाते.
5. भारताचे राष्ट्रगीत - वंदे मातरम
1950 मध्ये, मूळ वंदे मातरमच्या दोन श्लोकांना अधिकृतपणे भारताचे राष्ट्रगीत म्हणून स्वीकारण्यात आले. मूळ वंदे मातरममध्ये सहा श्लोक आहेत. हे बंगाली आणि संस्कृतमध्ये बंकिमचंद्र चटर्जी यांनी 1882 मध्ये त्यांच्या आनंदमठ कादंबरीत लिहिले होते. त्यांनी हे गाणे चिनसुरामध्ये लिहिले. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या राजकीय संदर्भात रवींद्रनाथ टागोर यांनी 1896 मध्ये हे पहिल्यांदा गायले होते.
6. भारताचा राष्ट्रीय प्राणी - वाघ
वाघ किंवा रॉयल बंगाल टायगरला एप्रिल 1973 मध्ये भारताचा राष्ट्रीय प्राणी म्हणून घोषित करण्यात आले. त्याच्या शरीरावर चमकदार पिवळ्या रंगाची पट्टी असते. हे हवाई जहाजाच्या जंगलात सहज धावू शकते आणि अत्यंत शक्तिशाली, मजबूत आणि भारताच्या अभिमानाचे प्रतीक आहे. वाघांचे कमाल आयुष्य सुमारे 20 वर्षे असते. वाघ हा भारताचा राष्ट्रीय प्राणी मानला जातो त्याच्या चपळता आणि शक्तीमुळे. पँथेरा टायग्रिस असे या प्राण्याचे वैज्ञानिक नाव आहे.
7. भारताचे राष्ट्रीय फूल - कमळ
कमळाचे वैज्ञानिक नाव निलुम्बो न्यूसिफेरा आहे. हे भारताचे राष्ट्रीय फूल म्हणून स्वीकारले गेले आहे. हे फूल भारताची पारंपारिक मूल्ये आणि सांस्कृतिक अभिमान दर्शवते. हे उर्वरता, ज्ञान, समृद्धी, सन्मान, दीर्घायुष्य, नशीब, हृदय आणि मनाचे सौंदर्य देखील दर्शवते. धार्मिक विधी इत्यादींसाठीही त्याचा देशभर वापर केला जातो.
8. भारताचे राष्ट्रीय फळ - आंबा
आंब्याचे शास्त्रीय नाव Mangifera indica आहे. त्याला सर्व फळांमध्ये राजाचा दर्जा आहे आणि ते भारताचे राष्ट्रीय फळ म्हणून स्वीकारले गेले आहे.
9. भारताचा राष्ट्रीय पक्षी - मोर
भारतीय मोर हा भारताचा राष्ट्रीय पक्षी म्हणून स्वीकारला गेला आहे. हा पक्षी एकात्मतेचे आणि भारतीय संस्कृतीचे जिवंत रंग दाखवतो. हे सौंदर्य, अभिमान आणि शुद्धता देखील दर्शवते. भारतीय वन्यजीव (संरक्षण) कलम 1972 अंतर्गत संसदीय आदेशानुसार संरक्षण प्रदान करण्यात आले आहे. हिंदू धर्मात हे भगवान मुरुगाचे वाहन मानले जाते तर ख्रिश्चनांसाठी ते "नवजागरण" चे प्रतीक आहे.
10. भारताचा राष्ट्रीय खेळ - हॉकी
ऑलिम्पिकमध्ये हॉकी या खेळात भारताने सलग 6 सुवर्णपदके जिंकली तेव्हापासून हॉकी हा भारताचा राष्ट्रीय खेळ मानला जातो.
11. भारताचे राष्ट्रीय जलचर - डॉल्फिन
गंगा च्या डॉल्फिन हा राष्ट्रीय जल प्राणी म्हणून स्वीकारला गेला आहे. हे पवित्र गंगेच्या शुद्धतेचे प्रतिनिधित्व करते कारण ती फक्त स्वच्छ आणि शुद्ध पाण्यात टिकू शकते. ते जगातील सर्वात प्राचीन प्राण्यांपैकी एक मानले जातात. त्यांच्या संरक्षणासाठी अभयारण्य परिसरात संवर्धनाचे काम सुरू झाले आहे.
12. भारताचे राष्ट्रीय वृक्ष - वटवृक्ष किंवा वडाचे झाड
वड हे भारताचे राष्ट्रीय वृक्ष मानलं गेलं आहे. हे एकता आणि चिकाटीचे निश्चय याचे प्रतीक आहे. ज्याप्रमाणे भारतातील विविध धर्माचे आणि जातीचे लोक एकत्र राहतात, त्याचप्रमाणे लहान-मोठे प्राणी वटवृक्षाच्या फांद्यावर राहतात. हिंदू धर्मात या झाडाला विशेष धार्मिक महत्त्व असून त्यात अनेक औषधी गुणधर्मही आढळतात.
13. भारताचे राष्ट्रीय चलन - रुपया
भारतीय प्रजासत्ताकाचे अधिकृत चलन भारतीय रुपया (ISO code: INR) आहे. त्याच्याशी संबंधित मुद्दे रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाद्वारे नियंत्रित केले जातात. भारतीय रुपया "र" देवनागरी व्यंजन आणि लॅटिन अक्षर "R" द्वारे दर्शविला जातो. हे भारत सरकारने 15 जुलै 2010 रोजी जारी केले होते. भारतात 8 जुलै 2011 रोजी रुपयाच्या चिन्हासह नाणी सादर करण्यात आली.
14. भारताची राष्ट्रीय नदी - गंगा
गंगा नदी ही भारतातील सर्वात लांब आणि पवित्र नदी आहे जी 2510 किमी आहे. ते डोंगर, दऱ्या आणि मैदानापर्यंत पसरलेले आहे. प्राचीन काळापासून गंगा नदीचे हिंदूंसाठी मोठे धार्मिक महत्त्व आहे. त्याचे पवित्र पाणी अनेक प्रसंगी वापरले जाते. गंगेचा उगम हिमालयातील भागीरथी नदी गंगोत्री ग्लेशियरच्या हिमालयात आहे.
15. भारताचे राष्ट्रपिता - महात्मा गांधी
महात्मा गांधींना भारताचे राष्ट्रपिता मानले जाते. सर्वप्रथम 6 जुलै 1944 रोजी सुभाषचंद्र बोस यांनी सिंगापूर रेडिओ स्टेशनवरून संदेश प्रसारित करताना महात्मा गांधींना 'राष्ट्रपिता' म्हणून संबोधले. 30 जानेवारी 1948 रोजी गांधीजींच्या हत्येनंतर पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी देशाला संबोधित करताना रेडिओवरून भारतातील जनतेला 'राष्ट्रपिता राहिले नाहीत' असे सांगितले. तेव्हापासून महात्मा गांधींना भारताचे राष्ट्रपिता म्हटले जाते.
16. भारताचे राष्ट्रीय दिवस - स्वातंत्र्य दिन, गांधी जयंती आणि प्रजासत्ताक दिन
स्वातंत्र्य दिन, गांधी जयंती आणि प्रजासत्ताक दिन हे भारताचे राष्ट्रीय दिवस म्हणून घोषित करण्यात आले आहेत. स्वातंत्र्य दिन दरवर्षी 15 ऑगस्ट रोजी साजरा केला जातो कारण या दिवशी 1947 मध्ये भारतीयांना ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळाले. 26 जानेवारी 1950 रोजी भारताला संविधान प्राप्त झाले, म्हणून हा दिवस प्रजासत्ताक दिन म्हणून साजरा केला जातो. गांधी जयंती दरवर्षी 2 ऑक्टोबर रोजी साजरी केली जाते कारण गांधींचा जन्म याच दिवशी झाला होता.
17. राष्ट्रीय लिपी किंवा भारताची अधिकृत लिपी - देवनागरी
कलम 343 (1) नुसार, देवनागरी लिपीमध्ये लिहिलेली हिंदी ही अधिकृत भाषा असल्याचे म्हटले आहे.
18. भारताची राजभाषा - हिंदी
भारताला कोणतीही राष्ट्रभाषा नाही. हिंदी ही एक अधिकृत भाषा आहे म्हणजेच अधिकृत कामासाठी वापरली जाणारी भाषा. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 343 अंतर्गत हिंदी ही भारताची अधिकृत भाषा आहे. भारतीय राज्यघटनेत राष्ट्रभाषेचा उल्लेख नाही. मात्र, 22 भाषांना अधिकृत दर्जा देण्यात आला आहे.
19. राष्ट्रीय दिनदर्शिका - शक कॅलेंडर
साका किंवा शक कॅलेंडरला राष्ट्रीय दिनदर्शिकेचा दर्जा दिला जातो. हे 1957 मध्ये कॅलेंडर समितीने तयार केले होते, जे भारतीय दिनदर्शिकेच्या मदतीने तयार केले गेले आहे. यामध्ये हिंदू धार्मिक कॅलेंडर व्यतिरिक्त खगोलशास्त्रीय डेटा, वेळ देखील लिहिली आहे.
20. राष्ट्रीय प्रतिज्ञा
राष्ट्रीय प्रतिज्ञा 1962 मध्ये पिडीमारी वेंकट सुब्बाराव यांनी तेलुगूमध्ये लिहिली होती. 26 जानेवारी 1965 पासून सर्व शाळांमध्ये विहित पद्धतीने ते गाण्याची तरतूद करण्यात आली आहे.
तर ही होती भारताची राष्ट्रीय चिन्हे, त्यांचा इतिहास आणि त्यांचा अर्थ.
